Modern şehirlerin oluşması ile birlikte kısıtlı alanların işlevsel kullanılması ihtiyacı ortaya çıkmış ve yüz ölçümü küçük alanlar yüksek binalarla daha çok insanın kullanımına sunulmuştur. Yüksek binaların barınma ihtiyacını karşılamak üzere ev ve otel olarak, tedavi edici hizmetlerin bir arada verilebileceği hastaneler ve daha çok kişinin kullanabileceği ofislerin bulunduğu iş merkezleri olarak kullanımı yaygınlaşmaktadır. Yüksek binaların kullanımının bu işlevsel avantajının yanında bazı güvenlik problemlerini de yanında getirdiği bir gerçektir.
2017 yılının Haziran ayında Londra’da bulunan Grenfell Kulesi’nde çıkan yangında 72 kişi yaşamını yitirmiştir. Yapılan araştırmalar yangının 4. katta kullanılan bir fırının alev alması sonucu başladığını ve açık bulunan pencereden binanın dış cephesine ulaşması sonucu yayıldığını göstermektedir. Alevlerin kontrol altına alınması neredeyse bir gün sürmüştür. Yangının gece başlamış olması facianın büyümesinde etkili olmuştur.(1) Ülkemizde yüksek binalarda çıkan yangınlar sonucu çoklu ölümler henüz görülmemiş olsa da tehlike altında olduğumuzu gösteren kazalar yaşanmaktadır.
Binaların Yangından Korunması Hakkında Yönetmelik’te yer alan yüksek bina tanımı bina yüksekliği 21,5 metreden ve yapı yüksekliği 30,5 metreden fazla olan binaları kapsamaktadır. Yani yapı yüksekliğine dâhil olan bodrum katlar da binalar için tehlikeyi artıran özelliklerdendir. Binanın yüksekliğinin fazla olması, kullanıcı yükünün fazla olması ve binanın yapı malzemelerinin yanıcılığı binada meydana gelecek bir yangında güvenli şekilde binanın boşaltılmasını zorlaştıracağından, yüksek binalarda alınacak güvenlik önlemleri hayati önem taşımaktadır.
Yüksek binalarda uygulanacak yangın güvenliği stratejileri belirlenirken çözülmesi gereken problem bir zaman problemidir. Binanın yangına dayanıklılık performansı, yangının en yavaş şekilde yayılmasına yönelik olmalıyken binanın tahliyesi en hızlı şekilde yapılabilmelidir. Tahliye süresi, binada bulunan herkesin güvenli bir şekilde binanın dışındaki güvenli bir alana toplanması için gereken süredir. Bu süre dakikalarla ölçülür ve bu süre içinde binanın kaçış yolu olarak kullanılacak bölümlerinin sağlam kalması beklenir. Bina yüksekliği arttıkça ve bina yapısı karmaşıklaştıkça tahliye süresi uzayacağından yüksek binaların yangına dayanıklılık performansının daha yüksek olması gerekir.
Tahliye için gereken süre ne kadar kısa ise binanın o kadar güvenli olduğu kabul edilmektedir. Yüksek binalarda bulunan dikey kaçış yollarının sınırlı olması tahliye sürelerini uzatmaktadır. Tahliye süresinin uzaması durumunda kullanıcıların güvenli şekilde bina dışına çıkabilmesi için tahliye sırasında binanın yangına dayanıklı alanlarının kullanılması gerekir. Kullanıcıların kaçış sırasında bulundukları merdivenlerin duman ve ısıdan korunması güvenli kaçış için gerekli şartlardan biridir. Yüksek binalar tasarlanırken binanın kısıtlamaları dikkate alınarak tahliye planları yapılmalı ve kaçış yolları belirlenmelidir. Binaların Yangından Korunması Hakkında Yönetmelik’in 20. maddesinde “bir bina, yangın çıkması hâlinde; binanın yük taşıma kapasitesi belirli bir süre için korunabilecek, yangının ve dumanın binanın bölümleri içerisinde genişlemesi ve yayılması sınırlandırılabilecek, yangının civarındaki binalara sıçraması sınırlandırılabilecek, kullanıcıların binayı terk etmesine veya diğer yollarla kurtarılmasına imkân verecek, itfaiye ve kurtarma ekiplerinin emniyeti göz önüne alınacak şekilde inşa edilir.” denilmektedir.
2012 yılının Temmuz ayında İstanbul Beşiktaş’ta bulunan 152 metre uzunluğunda, 42 katlı, konut olarak kullanılan binanın dış cephesinde klimaların bulunduğu bölgede yaşanan patlamadan sonra alevler kısa sürede binanın dış cephesine yayılmıştır. Rüzgarın da etkisiyle üst katlara sıçrayan alevler birkaç dakika içinde binanın dış cephesinin sarmıştır. ‘Akıllı bina’ olarak adlandırılan binanın alarm sisteminin devreye girmesi sonucu sistem kendi kendini soğutmuş, elektrik ve doğalgaz sistemlerini kapatmış, içeriye ters basınç vererek dumanın ve alevlerin içeriye girmesini engellemiştir. Kaçış yolları ve merdivenlerine oksijen verilerek ve bu bölümler aydınlatılarak binanın güvenli ve hızlı şekilde tahliye edilmesi sağlanmıştır. Binada alınan güvenlik önlemleri Türkiye ortalamasının üzerinde olsa da dış cephede başlayan yangının katlar arasında kullanılan yanıcı malzemeler nedeniyle hızla yayıldığı görülmektedir.
2018 yılının Mart ayında İzmir’in Basmane semtinde bulunan 5 katlı bir otelin 5. katında çıkan yangın sonucu 4 kişi yaralanmıştır. Alevlerden kurtulmak için misafir oldukları otelin beşinci katından atlayan iki kadın da yaralılar arasındadır. Yapılan araştırmalara göre yangın, otelin beşinci katındaki odalardan birinde prize takılı şarj aletinin patlaması sonucu başlamış, alevlerin odanın perdesine ve buradan da plastik dış cephe kaplamasına sıçramış olabileceği tahmin edilmektedir. Otel misafirlerinden birinin ifadesine göre kendisi resepsiyon görevlisiyle sohbet ederken dumanları fark etmiş ve beşinci kattaki eşinin yanına giderek eşiyle birlikte otelden çıkmıştır. Yukarı çıktığında alevlerin bel seviyesine kadar büyümüş olduğunu söyleyen misafir, otel görevlilerinin yangın söndürme tüpleriyle yangına müdahale ettiğini belirtmiştir.
Acil durumlarla güvenli şekilde mücadele edebilmek için acil duruma hazırlıklı olmak gerekir. Tüm işyerleri, konutlar, okullar gibi toplu kullanım alanlarında acil durum planlarının hazırlanması ve acil durum tatbikatlarının yapılması gerekmektedir. Tatbikatlarda yapılan her yanlış veya yaşanan her aksaklık, gerçek acil durumda avantaj sağlayacak bir tecrübeyi uygulayıcılara kazandıracaktır. Yangın gibi geniş alanları ısıyla ve dumanla etkileyebilen bir acil durumda, alevlerin büyümesine fırsat vermeden müdahale edebilmek için binalarda yangın algılama sistemlerinin ve alarm sistemlerinin bulunması ve çalışır durumda olması gerekir. Yangın, ortamda yoğun bir ısı oluşturduğundan yangın anında ortamda bulunan tüm yanıcı maddeler yangının büyümesini hızlandıracak ve yangın daha geniş bir alana yayılacaktır. Yangın tehlikesi açısından tehlikeli alanlarda yani yanıcı maddelerin yoğun olarak bulunduğu alanlarda otomatik söndürme sistemlerinin olması söndürmenin yanı sıra yayılmayı da engelleyeceğinden hayati önem taşımaktadır.
İstanbul Büyükşehir Belediyesi İtfaiye Daire Başkanlığı’nın yayınladığı istatistiklere göre, 2017 yılında İstanbul’da çıkan yangınların %34’ü sigaradan, %25’i elektrik kontağından çıkmakta ve bu sık görülen yangın nedenlerini kasıt, kıvılcım sıçraması, ütü ve ocak gibi ısıtıcı aletlerin neden olduğu yangınlar takip etmektedir.
Yukarıda sayılan yangın nedenleri İstanbul’da çıkan tüm yangınları kapsıyor olsa da yüksek binalarda da yangın nedenlerinin benzer olacağı söylenebilir.
Yüksek binalarda yangının yayılmasını engellemek için özel güvenlik önlemleri alınmalıdır. Binalarda çıkan yangınlarda oluşan alevler binanın üst kısımlarına doğru yayıldığından, yangının başladığı katın üstündeki katlarda daha fazla hasar meydana gelir. (7) Odada çıkacak bir yangının yayılma hızında odanın duvarları ve tavanındaki yanıcı kaplama malzemeleri oldukça etkilidir. Isınan hava odanın üst kısmında yoğunlaşacağından duvarlar ve tavandaki malzemelerin yanma hızları artacaktır ve bu durum yangının çok hızlı şekilde yayılmasına neden olacaktır. Büyüyen alevler oksijen ihtiyacını odanın içinden sağlayamamaya başladığında ise pencerelerden çıkarak binanın dış cephesiyle temasa geçeceklerdir.
Binaların Yangından Korunması Hakkında Yönetmelik’in “Cepheler” başlıklı 27. maddesi yönetmeliğin yürürlüğe girdiği yıl olan 2002 yılında “Cepheler, düşey dış yangın bölmeleri niteliğindedir. Cephe dış kaplamasının yanmaz malzemeden olması esastır.” şeklindedir.(9) Buradan tüm binaların cephelerinin yanmaz malzemeden olması gerektiği anlaşılmaktadır. 2007 yılında yapılan bir değişiklikte aynı madde “Dış cephelerin, yüksek binalarda yanmaz malzemeden ve diğer binalarda ise, en az zor alevlenici malzemeden olması gerekir.” şeklinde değiştirilmiştir.(10) Değişiklikten sonra, dış cephesi yanmaz malzemeden olması zorunlu binalar bina yüksekliği 21,5 metreden veya 7 kattan fazla olan binalardır. 2009 yılında aynı madde “Dış cephelerin, yüksek binalarda zor yanıcı malzemeden ve diğer binalarda ise en az zor alevlenici malzemeden olması gerekir.” şeklinde değiştirilmiştir.(11) Zor yanıcı malzemelerin zor yanmalarının yanında tutuşmaları gerçekleştikten sonra söndürülmeleri de bir o kadar zordur. Yapılan son değişiklikle günümüzde yürürlükte olan aynı maddede “Dış cephelerin, bina yüksekliği 28.50 m’den fazla olan binalarda zor yanıcı malzemeden ve diğer binalarda ise en az zor alevlenici malzemeden olması gerekir.” denilmiştir.(3) Aşamalı olarak yönetmelikte yapılan değişiklikler yangın güvenliği konusunu cephe kaplaması üreticilerinin, malzemelerin zor yanıcı olduğunu değerlendirecek olan sertifika kuruluşlarının ve inşaat şirketlerinin eline bırakmıştır.
2018 yılının Nisan ayında Gaziosmanpaşa’daki Taksim Eğitim ve Araştırma Hastanesi’nde yangın çıkmıştır. Yangın, ameliyattan çıkan hastaların bekletildiği servisin çatısında başlamış ve buradan kısa sürede dış cephe kaplamalarına ulaşarak bütün binaya yayılmıştır. Olayda, tahliye edilen hastalardan birisi ambulansla başka bir hastaneye sevk edilirken kalp krizi geçirerek can vermiştir. Aynı hastane 26 Eylül 2011 tarihinde de yanmıştır. (12) Hastanenin o tarihte henüz faaliyete başlamamış olması nedeniyle facia yaşanmamış olmasına rağmen, yangının büyümesine neden olan yanıcı malzemeden yapılmış dış cephe kaplaması aynı malzemeyle onarılmış ve ikinci kez aynı kazanın yaşanmasına neden olmuştur.
Yıldırım düşmesi tehlikesi yalnızca yüksek binalarda yoktur. Tüm yapılar yıldırım düşmesi tehlikesine karşı korunmalıdır. Ancak yüksek binalar gökyüzüne daha yakın oldukları için çevrelerinde bulunan diğer binalara göre daha büyük tehlike altındadır. Doğrudan yıldırım çarpmaları, çarpma noktasında, tehlikeli sıcaklık yükselmelerine ve hasar verici mekanik kuvvetlerin oluşumlarına yol açabilirler. Binaya çarpan yıldırım, özellikle çarpma noktalarında bulunan yanıcı maddelerin yanmasına neden olabilir.
2 Haziran 2018 tarihinde Denizli’nin Tavas ilçesinde bulunan Yahşiler İlkokulu’nun çatısına yıldırım düşmüştür. Yıldırımın düşmesi sonrasında üç katlı okulun çatısını alevler sarmış, yaklaşık bir saat sonra yangın ancak kontrol altına alınabilmiştir. Okulun çatısı ve üçüncü katı tamamen yanmıştır.
5 Haziran 2018 tarihinde Diyarbakır’ın Yenişehir ilçesinde bulunan Sümer Camii’nin baz istasyonuna çevrilen minaresine akşam saatlerinde yıldırım düşmüştür. Minare yıldırımın şiddetiyle yıkılmış ve parçaları caddeye savrulmuştur. Kazanın camide kimsenin bulunmadığı iftar saatinde yaşanmış olması olası can kayıplarını ve yaralanmaları önlemiştir.
Binalarda, yıldırım düşmesine karşı yıldırımdan korunma tesisatı bulunmalıdır. Binaların yıldırım tehlikesine karşı korunması için elektrik yükünün yapı veya yapı içindeki diğer tesisat üzerinde risk yaratmaksızın toprağa iletilebileceği yeterli bağlantının sağlanması ve bir toprak sonlandırma ağı oluşturulması gerekir.(3) Oluşturulan bu yıldırımdan korunma tesisatı en geç yılda bir kez kontrol edilmeli ve yıldırımdan kaynaklanan elektrik akımının düşük dirençli topraklama ile toprağa iletilebilmesi sağlanmalıdır.
Sonuç
Yangın güvenliği konusunda alınacak tedbirler belirlenirken, mevzuatın asgari gereklilikleri belirttiği unutulmamalıdır. Alınacak her tedbirin kazaların önlenmesinde önemli rolü olacağı düşünülmeli ve yangın güvenliği prosedürleri belirlenirken binanın özellikleri dikkate alınmalıdır. Henüz binanın tasarlanma aşamasında binadan çıkış süresinin en kısa olacağı şekilde acil çıkış kapılarının yerleri ve sayısı belirlenmelidir. Yangın algılama, alarm ve söndürme sistemleri bina tasarımına dahil edilmelidir. Binanın yangına dayanıklı alanları belirlenmeli ve kaçışın bu alanlardan yapılacağı şekilde tahliye planları oluşturulmalıdır.
Bina yüksekliği arttıkça çıkan yangına itfaiye tarafından dışardan müdahale edilmesi zorlaşmaktadır. Bu nedenle yüksek binalarda yangının yayılmasını önleyecek önlemlerin alınması gerekmektedir. Dış cephe kaplamasında yaygın kullanılan alüminyum kompozit panellerin yanması D sınıfı yangın oluşturmaktadır. Alüminyum yanıcı bir metaldir. D sınıfı metal yangınları su ve sulu söndürme yöntemleri ile söndürülemeyeceğinden itfaiyenin dışardan müdahale ile yangını kontrol altına alması oldukça zordur. Panellerin içinde bulunan yanıcı yalıtım malzemeleri de yangının hızla büyümesine neden olmaktadır. Bu nedenle dış cephe kaplamaları zor yanıcı malzemeler yerine cam gibi yanmaz malzemelerden tercih edilmelidir.
Yüksek binalar zeminde kapladıkları alana kıyaslandığında çok daha fazla sayıda insanın kullandığı dikey yerleşimlerdir. Bu yerleşimlerde ortaya çıkacak bir yangın uygun olmayan binalarda bir felakete dönüşebilir. Yangın güvenliği prosedürleri, büyük kazalar nadiren yaşandığından ihmal edilebilmekte ve gerekliliğine inanarak uygulanmamaktadır. Ancak, binaların tasarımı ve kullanımı sırasında alınmamış olan önlemler, olası yangınlarda geri getirilemeyecek hasarlara neden olabilir.
Kaynaklar
- https://www.thesun.co.uk/ news/3805218/how-grenfell-tower-firestart-cladding-hotpoint-fridge-inquiry/
- Cowlard, A. Fire safety design for tall buildings Procedia Engineering. Sayı 62, 2013
- http://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/3.5.200712937.pdf
- http://www.milliyet.com.tr/polattower-i–akli–kurtardi-gundem-1568337/
- https://www.ntv.com.tr/galeri/ turkiye/izmirde-otelde-yangin-4- yarali,axLs8qB3dUe59VTTuNWXGw
- http://itfaiye.ibb.gov.tr/ img/164911762018__2945672870.pdf
- Kılıç, A. Türkiye’de Yüksek Binalar Güvenli Mi? Yangın ve Güvenlik. Sayı: 192. 2017.
- Koneckia, K. Binanın Dış Duvar Yalıtımıyla Yangın Yayılımı. Yangın ve Güvenlik. Sayı: 192. 2017.
- http://www.resmigazete.gov.tr/ eskiler/2002/07/20020726.htm#6
- http://www.resmigazete.gov.tr/ eskiler/2007/12/20071219-2.htm
- http://www.resmigazete.gov.tr/ eskiler/2009/09/20090909-10.htm
- http://www.hurriyet.com.tr/gundem/yine-dis-cephe-40796125
- http://www.emo.org.tr/ ekler/8a9725dacaf829e_ek.pdf
- http://www.denizlibulten.com/ gundem/okula-dusen-yildirim-yanginaneden-oldu-h22119.html
- http://t24.com.tr/haber/ diyarbakirda-baz-istasyonuna-cevrilenminareye-yildirim-dustu,643783
- http://www.abdurrahmanince. net/Dis_Cephe.pdf