Herkese güvenme denediklerine güven. Herkese güvenmek, tam anlamında basitliktir; denediklerine güvenmek, bilgeliktir(1).
Demokritos.
Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) 2017 yılı iş kazası ve meslek hastalığı istatistiklerini yayınladı. 2017 yılında kuruma 1.633’ü ölümle sonuçlanan 359.653 iş kazası bildirilmiştir. Bir önceki yılda ise 1.405’i ölümle sonuçlanan 286.068 iş kazası bildirilmek zorunda kalınmıştı.
Son yıllarda –bildirilen- iş kazası sayısındaki artışı; işyerlerinin daha fazla sayıda iş güvenliği uzmanı (İGU) ve işyeri hekiminden (İH) yararlanmaya başlamasının ve onların da iş sağlığı ve güvenliği (İSG) mevzuatı gereğince işyeri yönetimini SGK’ya gerekli bildirimde bulunmaya zorlamasının ya da teşvik etmesinin etkili olduğu inancı çok yaygındır.
Meslek hastalığına tutulan sigortalı sayısı 2016 yılında 597 iken, 2017 yılında bu sayı 691’e çıkmıştır.
SGK istatistiklerine bakıldığında işyeri hekimi ve iş güvenliği uzmanlarınca ya da bunların çoğunluğunun çalıştığı ortak sağlık ve güvenlik birimlerince (OSGB) verilen hizmetin başarılı olduğundan söz edilebilir mi?
İş güvenliği uzmanlarına yasal olarak verilen görevlerden biri de, “çalışma ortamının gözetiminin yapılması, işyerinde iş sağlığı ve güvenliği mevzuatı gereği yapılması gereken periyodik bakım, kontrol ve ölçümlerin planlanması ve uygulamalarını kontrol edilmesidir”.
Bu görevi gereği gibi yerine getirebiliyorlar mı?
En geç yılda bir periyodik bakım, kontrol ve testlerinin yapılması gereken ekipmanlardan biri de; yük kaldırmada kullanılan iş ekipmanları ve aksesuarlarıdır.
İşyerlerinde güvenli ve başarılı yük kaldırma işlemleri, büyük ölçüde, kullanılan kaldırma ekipmanı ve aksesuarlarının güvenliğine bağlıdır. Bu tür ekipmanlarda ki arızalar önemli, hatta ölümcül, yaralanmalarla sonuçlanabilir. Bu nedenle iş sağlığı ve güvenliği kanunu, olası riskleri doğru bir şekilde yönetmek için kaldırma ekipmanı sağlayan, kontrol eden ve kullananlara bir takım özel yükümlülükler getirmiştir.
Güvenli tasarım ve yapım gerekliliklerine ek olarak, tüm kaldırma ekipmanlarının güvenli bir şekilde kullanılabilmesi için ilgili yönetmelikler ve standartlarda belirtildiği gibi kontrol edilmesi ve korunması gerekir.
Kullanıcıların kullanım öncesi basit kontrolleri (örn. kaldırma zincirleri ve sapanları) üstlenmeleri veya bunları her iş günü kontrol etmeleri gerekebilir (örn. forkliftler için).
Bazı durumlarda, denetimler ve kontrollerin düzenli olarak, genellikle haftalık olarak yapılması gerekebilir. Ancak bu (o ekipman ve aksesuarın kullanıldığı çalışma ortamına, kullanım sıklığına ve süresine vb. bağlı olarak) ayda bir veya üç ayda bir de olabilir (örn. bir operatör tarafından vinçlerinde yapılan kontroller).
İşverenler, kaldırma ekipmanının kapsamlı bir şekilde incelenmesini sağlamalıdır (normal olarak yılda bir veya iki kez, ancak bazı durumlarda bu durum daha sık veya daha az olabilir).
Bu kontroller, kaldırma ekipmanlarının güvenli bir şekilde kullanılmaya devam edilebileceğini doğrulamak için gereklidir.
Kaldırma ekipmanları ve aksesuarları yetkin ve yetkili kişilerce kullanılmaz, periyodik kontrol ve testleri yapılmaz ya da yaptırılmazsa, kullanılmadıkları zamanlarda güvenli bir şekilde muhafaza edilmez ise ne olur?
Bu sorunun yanıtı hemen, basına yansıyan ilgili olaylardan birkaçına göz atılarak verilebilir.
OLAY 1: Batman’da bir inşaatta çalışan vincin halatının kopması sonucu meydana gelen kazada, 1 işçi hayatını kaybetti, 2 işçi yaralandı, 26.04.2016.
Olayda, Depo inşaatında beton bloklarının montajında çalışan vincin halatına bağlı parçanın altında kalan Ömer Yakar (34) adlı işçi hayatını kaybetti, Davut Yaman (57) ve Metin Eroğlu (34) adlı işçiler ise yaralandı(2,3).
OLAY 2: Antalya’da yük taşıyan katlanır vincin bomunun kırılması sonucu yük altında kalan işçi hayatını kaybetti, 11.01.2017.
Katlanır bomlu vinç yardımıyla inşaatın birinci katına çıkarılan betonarme plak paletinin düzgün bir yere bırakılması için çalışmaya başlanmış. Bu esnada yaklaşık 15 metre uzunluğundaki katlanır vincin ana bom kökü büyük bir gürültüyle kırılmış, bu esnada Hasan Eslek yük ve tonlarca ağırlıktaki bomun altında kalmıştır(4,5,6,7) .
OLAY 3 – İzmir’de vinç faciası: 2 işçi feci şekilde can verdi, 9.03.2018
İzmir’in Aliağa ilçesindeki bir demir çelik fabrikasının çelikhane bölümünde, kapak ringinin değişimi sırasında, vincin kancasının kopması sonucu işçiler Mehmet Sait Akan (47) ile Mehmet Emin Arık (49) 3-4 tonluk malzemenin altında kalmıştır(8,9,10,11).
OLAY 4: Halatı koptu: Kalasların altında kalan vinç operatörünün feci sonu, 16.08.2018.
Bursa’nın İnegöl ilçesinde vinçle inşaat halindeki binada bulunan kalasların indirilmesi sırasında halat kopmuş, vinci kullanan Ahıska Türkü Makhadin Abdov (57), kalasların üzerine düşmesi sonucu yaşamını yitirmiştir(12,13).
OLAY 5: 5 tonluk demir borunun altında kalan vinç operatörü hayatını kaybetti, 07.10.2018.
Manisa`nın Alaşehir ilçesinde jeotermal sıcak su boruları döşeyen operatör Osman Budak (22) vinçle 20 metre uzunluğunda, 5 ton ağırlığında olan sıcak su borusunu iskeleye yerleştirmek üzere taşımaya başlamış, bir süre sonra vinç halatının kopması sonucu 5 tonluk demir boru, Budak’ın bulunduğu kabinin üzerine devrilmiştir(14,15,16,17).
Bu iş kazaları neden olmuştur?
Görünen, doğrudan nedenleri;
a. Güvenli olmayan koşullar: Hasarlı ekipman, makine koruyucularının eksik olması ve uygun ekipman eksikliği.
b. Güvenli olmayan eylemler: Gerekli eğitimleri ve belgeleri (sertifikaları) almadan kaldırma araç ve ekipmanların kullanılması.
c. Yönetimin güvenli olmayan eylemleri: Sertifikasız, hasarlı ve kontrolsüz ekipmanları kullandırması (ki bu aslında yukarıda belirtilen kazaların belki de kök nedenidir).
d. İş ekipmanlarının (örn., vinçlerin) ve aksesuarlarının (örn., halatları, sağanları, gözlü cıvataları) kontrol ve test edilmemesi, vb.
Önleme ve kontrol önlemlerinin hiyerarşisi nasıl olmalı?
İşverenlerin çalışanlarına yönelik riskleri değerlendirmesi, daha sonra önleyici tedbirler veya kontrol önlemlerini bu değerlendirmeden çıkarılan sonuçlara göre belirlemesi gerekir.
Önlem/Tedbir türleri şu şekilde sınıflandırılabilir:
i)Tehlikelerin ortadan kaldırılması (örneğin, yeni iş süreçlerinin tasarlanması) ve eğer olası değilse, tehlikelerin en aza indirilmesi.
ii) Mühendislik/teknik önlemler (örn., kaldırma araç ve ekipmanlarının kontrol ve testleri),
iii) Organizasyonel/yönetimsel önlemler (örn., yalnızca nitelikli çalışanların belirtilen işi yapmasına izin verilmesi, iş öncesi bunların eğitim ve sertifika almalarının sağlanması, iş izin sisteminin kurulması ve uygulanması),
iv) Kişisel önlemler (örn., çalışılan makine, ekipman ve sahaya uygun KKD’lerin verilmesi ve kullandırılması),
v) Davranışsal önlemler (örn., yetkin ve yetkili kişilerin gözetiminde çalıştırılması).
İSG mevzuatı, her zaman en etkili önlem türünü seçmek için örnek olarak belirtilen önlemler hiyerarşisini takip etmeyi öngörür(18).
Belirtilen kaza(lar) olmadan önce iş ekipmanları ve aksesuarlarının (halat ve sapan gibi) kontrol ve testleri; güvenilir, uzman kişi veya kuruluşlarca yönetmelik ve standardlarda belirtildiği şekilde zamanında yaptırılsa, önlemler hiyerarşisine uygun hareket edilse idi, bu istenmeyen sonuçlarla karşılaşılmazdı.
Güvenmek iyidir, kontrol etmek ondan daha iyidir(19,20) .
William Blake
Kapsamlı kontroller (incelemeler) ne zaman yapılmalıdır?
Kaldırma ekipmanının ve aksesuarlarının kullanım için güvenli olduğunu doğrulamak ve iyi bir zamanda herhangi bir bozulmayı tespit edip düzeltmek için, ekipmanın ömrü boyunca kapsamlı incelemeler gereklidir.
• İlk kullanımdan önce – Sahada monte edilmişse, montajın (örn., atölyeye monte edilen bir vincin) doğru ve güvenli bir şekilde tamamlanmasını sağlamak için yetkili kişi veya kişiler tarafından incelenmesi gerekir.
• Montajdan sonra ve her yeni yerinde (lokasyonda) kullanılmadan önce ( örn, kule vinçleri gibi, kullanımdan önce montaj veya kurulum gerektiren ekipmanlar için).
• Servis sırasında düzenli olarak – Ekipman tehlikeli durumlara yol açabilecek bozulmaya neden olan koşullara maruz kalırsa.
Çoğu kaldırma ekipmanı aşınmaya ve yıpranmaya maruz kalacaktır ve bu nedenle düzenli olarak hizmet içi denetimlere/kontrollere ihtiyaç olacaktır. Bazıları daha fazla bozulmaya neden olabilecek önemli çevresel koşullara maruz kalabilir.
İş Ekipmanlarının Kullanımında Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliği’nde belirtilen (gerekli ek eğitimleri almış, deneyimli) mühendis ve diğer teknik elemanlar tarafından kaldırma ve iletme ekipmanlarının muayene/ kontrol ve testleri şu şekilde yapılmalıdır.
1. Gözle muayene Vinçlerin (kaldırma ve iletme ekipmanlarının) tamamı gözle muayeneden geçirilir. Gözle muayenede en az aşağıdaki hususlar kontrol edilmelidir.
• Mekanizmalar, elektrik ekipmanları, emniyet cihazları, frenler, kumanda, aydınlatma, sinyal sistemleri,
• Vinç metal yapıları ve bunların bağlantıları, merdivenler, ulaşım yolları, kabinler, platformlar.
• Bütün muhafaza ve korkuluklar.
• Kanca veya diğer yük kaldırma ekipmanları ve bunların bağlantıları.
• Halatlar ve halat bağlantıları.
• Makara blokları, bunların mafsal ve emniyet kilitleri, diğer bağlantı detayları, bom hareket elemanları.
2. Yük Kaldırma Deneyi/Testleri
Standartlarda aksi belirtilmediği sürece, kaldırma ve iletme ekipmanları, beyan edilen (nominal) yükün en az 1,25 katını, etkili ve güvenli bir şekilde kaldıracak ve askıda tutabilecek güçte olması ve bunların bu yüke dayanıklı ve yeterli yük frenleri bulunması gerekir.
Vinçlerin yük kaldırma yeterliliği, aşağıdaki deneylerle tespit edilir:
• Statik deneyler/testler
• Dinamik deneyler/testler
• Kararlılık deneyleri (gerekli olduğu takdirde)
2.1.Statik Deneyler
Statik deneyin amacı, vinç ve elemanlarının (aksesuarlarıının) yapı yeterliliğini kontrol etmektir .
Deney sonucunda, vinçte hiçbir çatlak, kalıcı biçim değişikliği, boya kalkması, vincin çalışma güvenliğini etkileyecek bir durum ve bağlantılarında gevşeme veya hasar görülmemelidir.
Statik deneyler, her bir kaldırma mekanizması için ve kaldırma mekanizmasının müşterek operasyonları için, vincin ana elemanlarına en fazla, halat yükü eğilme momenti ve/veya eksenel kuvvetleri (hangisi geçerli ise) uygulanacak konumlarda yapılmalıdır.
Kademeli olarak artırılarak uygulanan deney yükü, yerden 100 ila 200 mm kaldırılmalı ve daha fazla bir süre belirtilmediği takdirde 10 dakikadan az olmamak şartıyla deney için gerekecek süre kadar asılı tutulmalıdır.
Statik deney yükü beyan edilen yükün en az 1.25 katı olmalıdır.
2.2. Dinamik Deneyler
Dinamik deneyler, özellikle vinç mekanizmalarının ve frenlerinin emniyetle işlerliğini kontrol etmek amacıyla yapılır.
Deney sonucunda, ilgili elemanların görevlerini yerine getirdiği tespit edilmeli ve deneylerden hemen sonra yapılan kontrollerde mekanizmalarda ve yapı elemanlarında hasar, bağlantılarında gevşeme ve bozulma görülmemelidir.
Dinamik deneyler vincin her hareketi için ayrı ayrı ve önceden belirtmek şartı ile vincin müşterek bütün mekanizmalara en fazla yük uygulanacak konumlarda yapılmalıdır. Deneyler, hareketin tüm sınırları boyunca, her hareketin defalarca durdurulması ve çalıştırılmasını kapsamalı ve ilgili çalışma çevriminde en az 1 saat süreyle devam etmelidir. Deneyler, yük havada asılı iken de yapılmalı ve bu durumda yük geri kaçmamalıdır.
Dinamik yük deneyi beyan edilen yükün en az 1.1 katı olmalıdır.
Mümkün olduğunca bir halatın görülebilen bütün kısımları, her gün genel bozulmaları ve şekil değiştirmeleri tespit etmek amacıyla kontrol edilmelidir. Halatın donanımdaki bağlantı noktalarına özel dikkat gösterilmelidir. Halatın durumunda dikkati çekecek bir değişiklikten şüphelenildiğinde bu rapor edilmeli ve halat bir uzman tarafından anılan yönetmeliğe göre muayene edilmelidir.
2.3. Kararlılık Deneyleri
Kaldırma aracının kararlılığını kontrol etmek amacı ile yapılır.
Kararlılık Deney Yükünün Hesabı: Pk= 1.25x P + 0.5x Fi
P= Tasarım Kaldırma Kapasitesi,
Fi=Ana Bomun ağırlığı veya uzantı bomun ağırlığının bom veya uzantı bomun başlarına indirgenmiş ağırlığıdır.
Deneyin Yapılışı: kararlılık deneyleri belirlenmiş çalışma alanında ve kararlılığın en az olduğu konumlarda yapılmalıdır.
Deneyler esnasında maruziyet alanında kimsenin bulunmasına müsaade edilmemelidir. Deneyler makinanın enerjisi kesilmesi durumunda da bütün hareketlerini kapsamalı ve en az 60 dakika boyunca tekrar edilmelidir.
Deney sonucunda yine fiziki muayene yapılmalıdır.
Not: Vinçlerin düzenli muayeneleri için (kontrol edilmesi gereken ayrıntılar) örnek kontrol listesi TS ISO 9927-1/Mart 1998’de belirtilmiştir.
Vinç testleri nasıl yapılıyor ya da yapılmalıdır?
Yük testinden önce, ekipmanın yükü taşımak için güvenli olduğundan emin olmak için bir kontrol (inceleme) yapılmalıdır(21).
Yük (ağırlık) testi için kullanılan farklı malzemelerle yapılan test örnekleri aşağıda belirtilmiştir.
Su ağırlıkları
Yerinde test için katı ağırlıklar pratik değilse, su ağırlığı keseleri (balonları) kullanılabilir. Su ağırlıklarının kullanılması, geleneksel katı ağırlıkların uygun olmadığı durumlarda esneklik sağlar. Yükte kademeli bir artış, maksimuma ulaşmadan önce potansiyel problemlerin tespit edilmesini sağlar.
Sertifikalı bir akış ölçer (su sayacı) veya bir yük hücresi (load cell), ekipmana uygulanan ağırlıkların tam ölçümünü sağlar.
Gereken tam ağırlığı elde etmede esnekliği sağlamak için birkaç torba birleştirilebilir. Su ağırlığı torbaları taşıma kapasitelerinin küçük bir yüzdesidir ve taşıma ve donanım ekipmanlarında önemli tasarruflar sağlar(21,22,23) .
Özetlemek gerekirse, akılda tutulması gereken yük testi ile ilgili önemli gerçek(ler) şunlardır:
Yük testini bir yasal zorunluluk olarak değerlendirmek yerine, çalışma ortamındaki insanlarınızı, işlemlerinizi ve ekipmanınızı korumak için iyi bir iş olduğuna inanmalısınız.
• Yük testi isteğe bağlı bir seçim değildir, zorunludur.
• Yönetim, görevini bir operatör olarak yerine getirmek için atanmış bir kişiyi görevlendirmelidir.
• Yük testi, performans darboğazlarının (tıkanıklarının) ve kırılma noktalarının bir kaldırma ekipmanı üzerinde neler olduğunu belirlemeye yardımcı olur
• Testler, yük kapasitesinin yüzde 100’ünden veya yüzde 125’inden daha az olmamalıdır(22) .
• Test, deney ve tahribatsız muayeneler dışında iş ekipmanı günlük kontrolden geçirilmelidir. Kullanım sırasında ekipman; olası çatlak(lar), gevşemiş bağlantılar, parçalardaki deformasyon, aşınma, korozyon ve benzeri belirtiler bakımından gözle muayene edilmelidir.
• Çatlak, aşırı aşınma ve benzeri tespit edilen herhangi bir iş ekipmanı daha ayrıntılı kontrol (muayene) için kullanım dışı bırakılmalıdır. Gözle kontrol, operatör veya iş ekipmanını ve işlevlerini bilen personel tarafından yapılarak kayıt altına alınmalıdır.
• Kontroller; haftalık, aylık, üç aylık ve benzeri periyotlarla iş ekipmanının ilgili olduğu standartların veya imalatçısının öngördüğü düzenli aralıklarla tekrarlanmalıdır.
• İş ekipmanında günlük, haftalık, aylık, üç aylık ve benzeri düzenli aralıklarla yapılan kontroller ile tüm bakım ve onarımlar kayıt altına alınmalıdır(25).
• Aksesuarlar dahil olmak üzere tüm kaldırma ekipmanı, ekipmanın güvenli bir şekilde kaldırabileceği maksimum yük olan “güvenli çalışma yüklerini” (GÇY) belirtmek için açıkça işaretlenmelidir. İşveren ve İş güvenliği uzmanı ne yapmalı? İşletmeniz veya kuruluşunuz yük(leri) kaldırma işlemlerini gerçekleştiriyorsa veya başkalarının kullanması için kaldırma ekipmanı sağlıyorsa, herhangi bir yaralanma veya hasarı önlemek için riskleri yönetmeli ve kontrol etmelidir. Kaldırma ekipmanını gerektiren yük kaldırma işlemlerinin gerçekleştirildiği yerlerde;
• Yapılacak işi ve kullanılacak makine ve ekipmanları doğru planlamalı.
• Yeterince yetkin insanlar çalıştırmalı.
• Onları uygun şekilde gözetmeli (denetlemeli).
• Güvenli bir şekilde yapılmasını sağlamalıdır(26)
Çalışma öncesi operatörler ve gözetmenlerin eğitimi, iş ekipmanları ve aksesuarların kontrol ve testlerin gerektiği şekilde yaptırılması ve sertifikalandırılması (belgelendirilmesi), aksesuarların kullanılmadıkları zaman serin, kuru, iyi havalandırılan, ısıya ve ışığa doğrudan maruz (sunuk) kalmayacakları yerlerde muhafaza edilmesi ön koşuldur.
Sözün sonu
İş ekipmanlarının (ve aksesuarları) özellikle küçük ve orta ölçekli işyerlerinde –çoğunlukla- standartlara uygun olarak (yetkili kişi veya kuruluşlarca, yeterince) kontrol ve test edilmeden belge düzenlenerek kullanılmaları sağlanmaktadır. Bu durum ciddi iş kazalarına neden olabilmektedir.
İş Ekipmanlarının Kullanımında Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliği’nde bir değişiklik yapılarak, periyodik test ve kontrol belgelerine –resimlerde görüldü gibi- yeterli kanıtların da ilave edilmesi sağlanmalıdır.
Kaynaklar
1.http://www.özlügüzelsözler.com/Guvenmek-iyidirkontrol-etmek-ondan-daha-iyidir-13388.htm
2.https://www.aksam.com.tr/yasam/batmanda-vincinhaladi-koptu/haber-510808
3.http://www.batmancagdas.com/gundem/is-kazasi1-olu-h45572.html
4.http://www.iha.com.tr/haber-antalyada-vinc-kazasi1-olu-616174/
5.http://www.karar.com/antalya/antalyada-vinc-kazasi1-olu-368129?p=5#
6.http://www.haber24.com.tr/antalya/antalyada-vinckazasi-1-olu-h32827.html
7.http://www.milliyet.com.tr/antalya-da-vinc-kazasi-1- olu-antalya-yerelfotogaleri-21339902/
8.http://www.hurriyet.com.tr/gundem/izmirde-vincfaciasi-2-isci-feci-sekilde-can-verdi-40767082
9.https://www.yeniasir.com.tr/izmir/2018/03/09/4- tonluk-malzemenin-altinda-kaldilar
10.http://www.gazetemizmir.com/4-tonluk-malzemeninaltinda-kalan-2-isci-hayatini-kaybetti/36188/
11.https://www.haberler.com/4-tonluk-malzemeninaltinda-kalan-2-isci-hayatini-10641126-haberi/
12.http://www.yenihaberden.com/halati-koptukalaslarin-altinda-kalan-vinc-operatoru-oldu-620524h.htm
13.http://www.hurriyet.com.tr/gundem/halatikoptu-kalaslarin-altinda-kalan-vinc-operatorunun-fecisonu-40930410
14.http://www.alasehirdegundem.net/alasehir-dekopan-vinc-halati-can-aldi/6359/
15.http://www.hurriyet.com.tr/gundem/vincoperatorunun-feci-olumu-40979458
16.https://www.cnnturk.com/turkiye/manisada-iskazasi-1-olu
17.https://www.haberturk.com/gundem/haber/1310354- vince-bagli-sepet-dustu-2-isci-oldu/3
18.https://oshwiki.eu/wiki/Hierarchy_of_prevention_ and_control_measures
19.https://www.ozlusoz.net/guvenmek-iyidir-kontroletmek-ondan-daha-iyidir/
20.https://www.incesoz.com/guven-ile-ilgili-sozler/
21.https://www.americancrane.com/proof-load-testing/
22.https://liftsafegroupofcompanies.wordpress. com/2016/08/09/the-importance-of-load-testing-overheadcranes-and-hoists/
23.https://www.liftsafeinspections.com/load-testing/
24.https://www.osha.gov/laws-regs/standardinterpretations/2009-08-28
25.https://www.graphicproducts.com/articles/craneaccidents/
26.http://www.hse.gov.uk/work-equipment-machinery/ loler.htm
* Kim. Müh., İş Sağlığı+İşletme Yönetimi Bilim Uzmanı Çalışma Bakanlığı Eski İş Güvenliği Müfettişi (1978-1985) İş Güvenliği Uzmanı (A Sınıfı Sertifikalı) Fişek Enstitüsü Çalışan Çocuklar Bilim ve Eylem Merkezi Vakfı Denetim Kurulu Üyesi
(Tablo ve görsellere PDF üzerinden ulaşabilirsiniz.)