“Önce doğruyu bilmek gerekir, doğru bilinirse yanlış da bilinir: Ama önce yanlış bilinirse doğruya ulaşılmaz.” Farabi (1)
Gizem Ağlattı
Bursa’nın Orhangazi ilçesinde ilkokul öğretmeninin “iki sınıf başkanının” arkadaşlarına sitemli ifadelerle öğüt verirken çektiği görüntüler, 29.01.2010 tarihinde TV haber kanallarında yayınlanmıştı. Burada konuşan sınıf başkanlarından Gizem Bera Yüksel 29 Kasım 2011 akşamı banyoda şofbenden sızan zehirli gazdan zehirlenerek (11 yaşında) hayatını kaybetti.
Gizem konuşmasında; “Öğretmeninin kendisini, fakir bir öğrenci olduğu için değil, diğer arkadaşlarının başkanlığı sırasında, başkanlık görevini merak ettiği için sınıf başkanı seçtiğini, isterlerse bu görevi bırakabileceğini belirttikten sonra… “Ben okula gelirken ayağım ıslak geldim, baktım ıslak mı kuru mu diye baktım (ayakkabısını göstererek), Derya’nın botları ne kadar güzel, ona almışlar, benim annem, babam alamıyor. Benim babam çalışırken inşaatın 5 inci katından düştü, ölecekti, parmaklarını da kesti, çalışarak okuyalım diye, ekmek parasını kazanmaya çalışıyor, benim kalbim, içimde ateş var, Atalay… Üzüyorsunuz beni(2,3)…” diyordu.
Gizemlerin babalarının yapı işlerinde ciddi iş kazaları geçirmeleri önlenemez miydi? Kalplerine, içlerine ateş düşmesine engel olunamaz mıydı?
Ölümcül yaralanma istatistikleri
İstatistikler daha nice Gizemlerin de kalplerine ateş düşmeye devam ettiğini gösteriyor. Bunun en kötü örneklerinden biri de; 17 Kasım 2016 günü Siirt’in Şirvan ilçesinde bir bakır madeni sahasında meydana gelen heyelanda 16 işçinin göçük altında kalarak yaşamını yitirmesi(4).
Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) 2015 yılına ait iş kazası ve meslek hastalıkları istatistiklerini 2016 yılının son aylarında yayınladı. SGK’ye 2015 yılında 241.547 iş kazası bildirilmiş, SGK tarafından da 510 kişinin meslek hastalıklarına tutulduğu saptanmıştır. 2015’de iş kazalarından 87.663’ü aynı gün çalışabilir raporu almıştır.
Yapı işlerinde durum nedir?
SGK istatistiklerine göre; “İnşaat ve ilgili işlerde çalışan sanatkarlardan (elektrikçiler hariç)” 2013’de: 76, 2014’de: 77, 2015’de: 72 kişi ; “Madencilik, inşaat, imalat ve ulaştırma sektörlerinde nitelik gerektirmeyen işte çalışanlar”; 2013’de: 483, 2014’de: 768, 2015’de: 410 sigortalı iş kazası sonucu ölmüştür(5).
Türkiye’de son üç yılın ortalamasına bakıldığında iş kazası sonucu ölümlerin %44,4’dan fazlası inşaat ile ilgili sektörde gerçekleşmiştir.
Nüfus sayısı yaklaşık Türkiye’ye benzeyen Büyük Biritanya’da (İngiltere) iş kazası sonucu 2013/14 istatistik yılında: 133, 2014/2015’ de 142: 2015/16 yıllarında ise 144 işçi ölümü gerçekleşmiştir. Bu ülkede, 2015/16 yılında ölümle sonuçlanan iş kazası sayısı son beş yıldaki ortalamaya göre % 7 daha düşüktür (ortalama 155 kişi) (6).
Büyük Biritanya’da ölümle sonuçlanan iş kazalarının yaklaşık %30’u inşaat sektöründe gerçekleşmiştir. Bu ülkede; geçmişte asbest maruziyetine bağlı mezotelyoma nedeniyle 2012’de: 2.535 kişi, 2013’de: 2.538, 2014’de ise: 2.515 kişi, diğer mesleki kanserler ve KOAH gibi hastalıklardan da binlerce kişi öldü (8,9) .
Mesleki akciğer hastalığından ve kanserden her yıl yaklaşık 13.000 ölümün gerçekleştiği belirtilmektedir.
Türkiye’de ise son üç yılda meslek hastalığından ölen yok!, acaba gerçek mi?
Onlarda neden iş kazaları sonucu ölüm olayları ülkemize göre çok az gerçekleşiyor?
Belki de tüm dünyada yapı (inşaat) sektöründe kaza ölüm hızı, diğer sektörlerden çok daha fazla bir düzeydedir. Basitçe söylersek, şantiye(ler) bir sağlık ve güvenlik kabusudur, neredeyse akla gelebilecek her tehlike sürekli değişen çalışma ortamında mevcuttur.
Ancak inşaat alanlarıyla ilişkili tehlikeler çok iyi bilinmektedir; sorumlu işverenler, çalışanlarına, ziyaretçilerine ve faaliyetlerinden etkilenebilecek diğer kişilere yönelik uygun kaza önleme tedbirlerini uygulayarak inşaat sahasını etkin bir şekilde yönetmektedir. Daha işin başında “risk değerlendirmeleri yapmak / yaptırmak, ortaya çıkan tehlikeleri ve riskleri belirlemek”, buna uygun “acil durum planlarını geliştirmek ve hazırlığını yapmak” ancak (üst) yönetimin belirlediği yetkin (uzman, deneyimli) birileri tarafından gerçekleştirilebilir.
Türkiye’de neden daha fazla iş kazası oluyor?
Biz nasıl çalışıyoruz?
Konuya açıklık getirmek amacıyla; aşağıda, tipik bir yapı alanında (şantiyede) karşılaşılan başlıca tehlikelerin sadece birkaçı örnek olarak verilmiştir.
Yukarıda belirtilen resimlerdeki gibi bir çalışma ortamında ve çalışma yönteminde sonuç ne oluyor?
İş’te sonuç:
Resim 4 a, b: Kanalizasyon kazısında toprak altında kalan işçi ve kurtarılışı.
Olay: 14 Eylül 2013
Beykoz’da kanalizasyon çalışması sırasında; Erdoğan Yaman isimli işçi, beton boruların yerleştirileceği 3 metrelik derinliğe inip inceleme yaptığı sırada toprak kayması meydana geldi. Sadece başı dışarıda kalan işçi yaklaşık 1 saatlik çalışma sonucu kurtarıldı (10,11,12,13) .
Olay: 09 Nisan 2014
İstanbul’da bir Rezidans inşaatında Erdoğan Polat (19), iddiaya göre inşaat sepetinin halatının kopması sonucu 15’inci kattan düşerek hayatını kaybetti (14,15) .
Olay: 24 Ekim 2015
Ne yazık ki Kahramanmaraş’ta, beton boru döşenen kanalizasyon kanalında kayan toprağın altında kalan ve kurtarılmaya çalışıldığı sırada kepçenin başının bir bölümünü parçaladığı 48 yaşındaki işçi Ahmet Yener gibi birçok – kazı işlerinde çalışan- işçi, Beykoz’da kurtarılan Erdoğan yaman kadar şanşlı(!) değil(ler) (16,17).
Olay: 01 Haziran 2016
Gaziantep’te sıvacı olarak çalıştığı inşaatta –harç taşırken- dengesini kaybederek inşaatın 1’inci katındaki merdivenlerden zemin kata (yere) düştüğü sırada göğsüne demir çubuk saplanan Adem Özçoban (19) ameliyatla kurtarıldı. Özçoban “İnşaatta çalışıyordum. İşimi hızlı yapıyordum. Güneşin de etkisiyle başım döndü ve düştüm. Düştüğüm yerdeki merdiven basamağında bulunan demir göğsüme battı” dedi (18) .
Adem Özçoban; İnşaatlarda çalışanları dikkatli olmaya çağırıyorum. İş için hızlı çalışıyorlar ama kendilerine dikkat etmiyorlar. Herkes daha dikkatli olmalı” (19,20) .
Yüksekte çalışmak
Yüksekte çalışma, önlem alınmadığı takdirde bir kişinin yaralanmaya neden olabilecek bir yere düşebileceği herhangi bir yerde çalışmak demektir (21) .
Bu iş kolunda kazaların; yarısından fazlası düşme ve malzeme düşmesi sonucu oluşmaktadır. Binaların, yapıların inşası – veya yıkım işleri – sık sık meslek erbabının yükseklikte çalışmasını gerektirir. Yükseklikte çalışma ile ilişkili riskler, ek erişim ve hareket kabiliyeti kısıtlamaları ile sıklıkla artıyor. Tehlikelerin makul düzeyde ortadan kaldırıl(a)maması sonucu –her yıl- ağır yaralanmalar ve ölümlerle sonuçlanan birçok kaza olmaktadır. İş Güvenliği konusunda bilinçlendirme eğitimi de dahil olmak üzere eğitim [yüksekte çalışma ve kurtarma], çalışanların yüksekte çalışması için şarttır.
Nesneleri Taşıma
Bir şantiye sürekli değişen bir çevredir; Tehlikeler bu endüstrinin özünde bulunur ve bir inşaat projesi ilerlemesi gibi artar, çünkü işler yükselir ve genişler. İnşaat alanları, sürekli hareket eden taşıtların sayısı ve taşıdıkları yükün hacmi ve sahada bulunan insanların sayısı oldukça yoğun olabilir. Genelde dengesiz bir arazide manevra yaparak ağır yükleri taşıyan her türlü araç tehlikesi ile karşılaşmak olasıdır.
Kaymalar, Takılmalar, & Düşmeler
Bir şantiyede devam eden çeşitli faaliyet yelpazesini herhangi bir zamanda göz önüne aldığınızda neredeyse günlük olarak kayma, takılma ve düşme şaşırtıcı gelmiyor. İnşaat sahaları, zeminde delikler, binaların tamamlanma aşamaları, iskele, depolanmış malzeme ve teçhizat vb. karmakarışık görünür: Zaman zaman kafanızın arkasında gerçekten gözlere ihtiyacınız vardır.
Gürültü
Gürültü, inşaat endüstrisinde büyük bir tehlike oluşturmaktadır. Tekrarlayan aşırı gürültü uzun süreli işitme sorunlarına, dikkatin dağılmasına ve kazalara neden olabilir.
Bu sektörde; basit kulak tıkaçlarını kullanmak işitme hasarlarına karşı mutlaka tam koruma sağlamaz, işverenlerin kapsamlı bir gürültü riski değerlendirmesi yapmaları ve belgelemeleri gerekir. Gürültü düzeyine uygun kulak (işitme) koruyucusu verilmelidir.
El Kol Titreşim Sendromu
El kol titreşim sendromu ya da yaygın olarak belirtildiği üzere ‘mavi parmak’, titreşimli elektrikli el aletlerinin ve zemin çalışma ekipmanlarının uzun süre kullanılmasının tetiklediği, kan damarlarının, sinirlerin ve eklemlerin ağrılı ve zayıflatıcı bir endüstriyel hastalığıdır.
Malzeme ve Elle Taşıma
Malzeme ve ekipmanlar elle veya kaldırma ekipmanı kullanılarak sürekli bir şekilde kaldırılıp bir şantiye çevresinde taşınmaktadır. Çalışan(lar)ın görevleri el ile yerine getirmesi gerektiriyorsa, yeterli eğitim verilmelidir. Kaldırma ekipmanının kullanıldığı durumlarda, yeterli eğitim ve sertifikalandırma gerekebilir.
Kazı: Çöküş / GöçükKazı alanı güvenliği uygun değilse, zemine göre uygun iksa tedbiri yoksa, rampalar uygun değilse, kazıda çalışan iş makinelerinin kontrolleri yapılmamışsa, operatör ve sürücüler ehil ve ehliyetli değilse risktir (22) .
Tam olarak bir tehlike değil, daha fazla risk – bekleyen bir kazadır. Her yıl kazı alanları ve hendekler çöker, üzerlerinde ya da içinde çalışan insanlar göçük altında kalarak ağır yaralanır ya da yaşamını yitirir. Bu nedenle önlemlerin iş başlamadan önce planlanması gerekir.
Hava askıda kalan Elyaf ve Malzemeler – Solunum Hastalıkları
İnşaat sahalarında çok fazla faaliyet gösteriliyor çok fazla toz ortama yayılabiliyor. Akciğerlere zarar verebilecek tehlikeli materyaller ve elyaflar toz ve partiküllerin çoğu zaman –çıplak gözle görülmez. İnce (boyutlu) ve toksik olası bir karışım astım ve silikoz gibi hastalıklara neden olabilir. Basitçe KKD’yi vermek yeterli değildir. İşyeri yönetiminin (işverenlerin) koruyucu ekipmanın gerçekten kullanılmasını sağlaması gerekir. Bunun yapılabilmesi ciddi, uygulanabilir, tavizsiz bir disiplin yönteminin kararlılıkla uygulanması ile olasıdır.
Elektrik
İnşaat sektöründe en sık yaşanan kazalardan biri de elektrik çarpmasıdır. İnşaat sahasının önünden ya da üzerinden geçen havai elektrik hatları ve kabloları o bölgede çalışan insanları risk altına sokar.
Alçak gerilim sistemlerini veya pille/ akü ile çalışan elektrikli aletler kullanılmalı, ve bunlar düzenli aralıklarla kontrol ettirilmelidir.
Sistem bağlantılarını doğru yapıldığından ve uygun işlerin kullanıldığından emin olunmalıdır.
Kablolar, kordonlar iyi durumda olmalı, kimyasal ve fiziksel tehlikelerden hasar görmeyecek şekilde önlemler (yüksekten geçirme, kablo muhafazaları içine alma vb.) alınmalıdır.
Özellikle kazı işine başlamadan önce yeraltında olabilecek kablo vb. güç kaynaklarının araştırması yapılmalı, planları alınmalıdır (22,23) .
Yüksekten malzeme düş(ürül)mesi
Üst katlardan kalas, iskele parçaları ve tuğla gibi malzemelerin düşürülmesi, alt katlarda ya da zemin seviyesinde çalışanların ağır yaralanmalarına neden olur. Örneğin; Zonguldak’ta 21 Mayıs 2013’de, inşaat halindeki binanın 8’inci katından düşen ahşap kalas parçası, yerde başına isabet eden 18 yaşındaki – baretsiz çalıştığı iddia edilen- işçi Mesut Kaymak, ağır yaralandı (24,25) .
Gelişmiş ülkelerdeki çalışma ortamı nasıl ki, daha az iş kazası oluyor?
Ciddi yaralanmaların çoğunluğu;
Fazla efor (çaba) (%27),
Düşmeler (%23),
Diğer nesnelerin (el aletleri, malzeme, ekipman parçaları, ağaçlar, vb.) çarpması (vurması) (%17),
Uygun olmayan kişisel koruyucu donanımlar (iş elbisesi, emniyet kemeri ve diğer KKD’ler),
Havai enerji hatları (havai enerji hatlarıyla potansiyel temas halindeki kamyon / ekipman) bir elektrik çarpmasına neden olabilir.
Kontrollerin Hiyerarşisi (aşamalı sırası) Ne Olmalı?
Yapı işyerlerinde de iş kazalarını ve meslek hastalıklarını önleyebilmek için –çoğu sektörde olduğu gibi
Kontrol önlemleri sırası şöyle olmalıdır:
Tehlikeyi ortadan kaldırma (Güvenlik için tasarım)
Tehlikeyi azaltma,
Tehlikeyi ayırma (izole etme, yalıtma, tecrit etme),
Mühendislik kontrollerin kullanılması [Güvenlik sistemleri: muhafazalar, kilitler. Güvenlik uyarı sistemleri],
Yönetimsel kontrollerin kullanılması (iş yöntemleri, eğitim),
Kişisel Koruyucu Donanımların (iş elbisesi, yüksek görünürlük yelek, baret, güvenlik gözlüğü, iş güvenliği ayakkabısı, çift lanyardlı emniyet kemeri, kulak koruyucusu, iş eldiveni, (tozlu, gazlı olaramda) uygun filtreli maske vb.).
Yapı işlerinde kontrol önlemlerine verilebilecek bazı örnekler(26,27) :
Kazı alanına girmeden önce hendekler; tescilli hendek kutuları ve hidrolik duvarlarla desteklenmelidir(26).
Kurtarma
Yapı işlerinde (sahada) bir kurtarma planı olmalıdır. Tavanda asılı kalan ya da toprak altında gömülü bir işçiyi kurtarma işi yavaş ve sıkıcı bir süreçtir. Yayalar için çalışılan yer ve trafikten ayrılmış yürüyüş yolu hazırlanmalıdır.
Sonuç:
Yapı işlerinde de tüm iş kazaları önlenebilir. Nasıl?
Birinci kattan inşaat demirinin üzerine düşen ve inşaat demirinin gövdesine saplanan Adem Özçoban gibi yaralanan, ağır iş kazası geçirenlerin; “İnşaatlarda çalışanları dikkatli olmaya çağırıyorum. İş için hızlı çalışıyorlar ama kendilerine dikkat etmiyorlar. Herkes daha dikkatli olmalı” öğütlerinin yanında; kazanın olduğu yerde tertip düzen, temizlik, aydınlatma düzeyi nasıldı? Çıkıntılı inşaat demirlerinin üzerine batmaya karşı kolay görünebilir kepler giydirilmiş mi? Merdiven kenarlarında korkuluk var mı? Kullanılan iş ekipmanlarının periyodik kontrol ve testleri yapılmış mı? İş için yüksekte çalışma, kapalı alanda çalışma, bel sağlığı ve güvenli yük taşıma vb. konularda iş sağlığı ve güvenliği eğitimleri alınmış mı? Yeterli KKD’ler verildi mi? Bunların uygun kullanımı ve muhafazası gibi konularda eğitimleri aldı mı? vb. sorgulamaları yaptıktan sonra “dikkatsizliği bir kaza nedeni” olarak yorumlamaktan kaçındığı zaman, işverenlerin de (iş – şantiye yönetiminin de) Yapı İşlerinde İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmeliği başta olmak üzere çalışma mevzuatının hükümlerini yerine getirdiğinde iş kazaları ve meslek hastalıları önlenebilir.
Kaynaklar
1. http://www.siyerinebi.com/tr/siyer-i-nebi/ guzel-bir-soz
2.http://www.hurriyet.com.tr/gun – dem/19348531.asp
3.http://haber.ekolay.net/Haber/1111/822013/ kucuk-gizem-bu-defa-aglatacak.aspx
4.http://www.trthaber.com/haber/turkiye/siirttemaden-ocaginda-gocuk-283230.html
5.http://www.sgk.gov.tr/wps/portal/sgk/tr/ kurumsal/istatistik
6.http://www.hse.gov.uk/statistics/causinj/ kinds-of-accident.pdf?pdf=kinds-of-accident
7.http://www.hse.gov.uk/statistics/industry/ construction/construction.pdf
8.http://www.hse.gov.uk/statistics/pdf/fatalinjuries.pdf
9.http://www.hse.gov.uk/statistics/overall/ hssh1314.pdf
10.http://www.haberler.com/gocukte-canpazari-bogazina-kadar-toprak-altinda-5058979- haberi/
11.http://www.haberler.com/gocukte-canpazari-bogazina-kadar-toprak-altinda-5058979- haberi/
12. http://www.posta.com.tr/turkiye/HaberDetay/Beykoz-da-can-pazari-.htm?ArticleID=194661
13. http://www.cnnturk.com/2013/turkiye/09/14/beykozda.can.pazari/723375.0/
14.http://www.haberturk.com/gundem/ haber/937497-rezidans-insaatinda-akil-almazkaza/3
15.http://www.mynet.com/haber/yasam/ dershane-parasi-icin-boyle-can-verdi-1167029-1
16.http://www.haberler.com/kahramanmaraskanalizasyon-kanalinda-toprak-7811305-haberi/
17.http://www.mynet.com/haber/yasam/ kanalizasyon-kanalinda-toprak-altinda-kalan-iscioldu-2153502-1
18. http://www.posta.com.tr/demir-gogsundengirip-sirtindan-cikti-haberi-346187
19.http://www.hurriyet.com.tr/gogsunden-giripsirtindan-cikan-demir-ameliyatla-cikarildi-37289942
20.http://www.nettenhaber.com/gogsundengirip-sirtindan-cikan-demir-ameliyatla-cikarildi14343h.htm
21.http://www.hse.gov.uk/work-at-height/ faqs.htm
22.http://trend.mynet.com/insaat-sektorundeen-sik-rastlanan-10-is-kazasi-1054643
23.http://www.alcumusgroup.com/top-10- health-safety-risks-in-construction/
24.http://www.haberler.com/insaattan-basinakalas-parcasi-dusen-isci-agir-4653666-haberi/
25.http://www.pusulagazetesi.com. tr/h_33070/8-kattan-kafasina-kalas-dusen-isciagir-yaralandi/
26. http://www.hse.gov.uk/pubns/priced/ hsg150.pdf
27. http://www.hse.gov.uk/pubns/indg401.pdf
* Kim. Müh., İş Sağlığı+İşletme Yönetimi Bilim Uzmanı
Çalışma Bakanlığı Eski İş Güvenliği Müfettişi (1978-1985)
İş Güvenliği Uzmanı (A Sınıfı Sertifikalı)
Fişek Enstitüsü Çalışan Çocuklar Bilim ve Eylem Merkezi Vakfı Denetim Kurulu Üyesi
(Tablo ve görsellere PDF üzerinden ulaşabilirsiniz.)