İnsanoğlu kendi tarihini değiştirecek olan ateşi bulmadan önce yangınla tanıştı. Doğada yıldırımlar gibi etkilerden dolayı kendiliğinden meydana gelen ve yangına neden olabilecek yanma olaylarının sonucunda keşfettiği ateşi kullanmaya başladı ve ateşi kontrol altına alabilmeyi öğrendi. Böylece yeme, ısınma gibi gereksinmelerini kontrol altında tutabildiği ateşi kullanarak giderebiliyordu. Fakat elinde bulunan ateşin sönmemesi için büyük çaba harcaması gerekiyordu. Çünkü ateş sönerse yeni bir ateş yakabilecek bilgiye henüz erişememişti. Dolayısıyla yeni bir yıldırımın bir ateş yakmasını beklemek durumundaydı. Yüzyıllar sonra, sonunda insan kendi kendine ateş yakabilmeyi öğrendi ve insanlık için yeni bir devir başlamış oldu. Ateş yakmayı bilmeyen ilkel insanlar için yangın büyük bir nimetken 20. yüzyılın biz modern insanları için yangın büyük bir felakettir.
Bu felaketlerden birisi 1911 yılının Mart ayında New York şehrinde yaşanmıştır. Amerika tarihinin en kanlı endüstriyel kazalarından biri olan Triangle Gömlek Fabrikası yangını 146 tekstil işçisi yanarak, dumandan etkilenerek ve camlardan atlayarak hayatını kaybetmiştir. Yüksek bir iş hanının üst katlarında bulunan fabrikada yangın çıkması sonucunda, çalışanların izinsiz ara vermelerini ve hırsızlığı önlemek için kilitli tutulan yangın çıkışlarını kullanamayan çalışanların bir bölümü camlardan atlayarak kurtulmaya çalışmıştır. Yapılan araştırmalar sonucunda yangının iki aylık atıkların bulunduğu çöp kutusuna atılan sigara izmaritleri nedeniyle çıktığı belirlenmiştir. Yangın çıkışlarının kilitli olmasından dolayı ölümlerin arttığı bu kaza sık yaşanmayan kazalar için alınan güvenlik önlemlerinin ihmal edilmesinin ağır sonuçlarını gözler önüne sermiştir.(1)
Amerika ve dünya basınında geniş yer bulan kaza konuyla ilgili güvenlik standartlarının gelişmesini sağlamıştır. 1993 yılında Tayland’da yaşanan ve daha çok insanın yaşamını yitirdiği benzer bir kaza ise dünya basınında yer bulmamasına karşın yetkililerin yasama faaliyetlerini etkilemiştir. Amerika Birleşik Devletleri ve diğer gelişmiş ülkelere oyuncak ihracatı yapan Kader Oyuncak Fabrikası’nda yaşanan yangın sonucunda 188 kişi yaşamını yitirmiş ve 500 kişi ciddi şekilde yaralanmıştır. Üç katlı bir binada bulunan fabrikanın en alt katında küçük bir alev olarak başlayan yangın fark edilmesine rağmen binaya yayılmayacağı düşünülmüş ve üst katta çalışanların çalışmaya devam etmesi söylenmiştir. Ancak, hızlı bir şekilde binaya yayılan alevlerden kaçmak isteyen çalışanlar, zemin katta bulunan çıkış kapısının kilitli olması ve zayıf malzemeden yapılmış olan merdivenlerin çökmesi nedeniyle binadan başka bir çıkış yolu bulamayarak pencerelerden atlamışlardır. Kolaylıkla yanabilecek malzemelerin depolandığı ve işlendiği bu fabrikada çıkan ufak bir yangına erken müdahale edilebilirdi; binanın erken tahliye edilmesi durumunda bu kadar büyük sonuçları olmayacaktı. Bir kaza ihmaller nedeniyle büyük bir felakete dönüşmüştür.(2)
Kontrol altında tutulamayan yanma olaylarına yangın denir. Yangınlar yanıcı maddenin özelliklerine göre sınıflandırılır. Katı madde yangınları, sıvı madde yangınları, gaz madde yangınları ve lityum, sodyum gibi metallerden kaynaklanan metal yangınları sınıflandırmada kullandığımız dört yangın türüdür. Bunlardan en nadir görüneni olan metal yangınları endüstride genellikle havai fişek üretimi yapılan iş yerlerinde yaşanan kazalarda karşımıza çıkar.
1 Şubat 2008 tarihinde İstanbul’da kayıt dışı çalışan bir havai fişek fabrikasında yaşanan patlama ve yangın 22 kişinin ölümüne ve 100’den fazla kişinin yaralanmasına neden olmuştur. Olayda, beş dakika arayla yaşanan iki patlamanın ilki havai fişek üretilen alanda gerçekleşirken daha büyük olan ikinci patlama boyama işlerinin yapıldığı ve buhar kazanlarının olduğu bölümde yaşanmıştır. Patlamaların sonucunda binanın kısmen çökmesi çalışanların enkaz altında kalmasına neden olmuştur.(3) Benzer kazalar günümüzde hala yaşanmaya devam etmektedir. 2016 yılının ilk haftalarında Çin Halk Cumhuriyeti’nin Henan bölgesindeki Kaifeng şehrinde bulunan bir havai fişek fabrikasında yaşanan patlamada 10 kişi hayatını kaybetmiş ve yedi kişi yaralanmıştır. Çin’de ay takvimine göre kutlanan yeni yılın gelişinden önce yaşanan kaza, havai fişek satışlarının en yoğun olduğu dönemde meydana gelmiştir. Bazı kaynaklara göre fabrika, havai fişek üretiminin yanı sıra depolama da yapmaktadır. Fabrikada bulunan havai fişeklerin aşamalı olarak patlamaya devam etmesi çevre evlerde de hasara neden olmuştur. Kazanın neden kaynaklandığının belirlenmesi ile ilgili çalışmalar devam etmektedir. (4)
Tehlike, olumsuz etki yaratabilme potansiyeli olan durumdur. Tehlikelere yüklenen nicel değerler her zaman görecelidir. Teknik olarak risk iki niceliksel faktörün bileşkesiyle ifade edilir: yaşanabilecek olan olumsuz etki ve bu etkinin yaşanabilme olasılığı. Ancak bu iki değerin doğru bir şekilde belirlenmesi durumunda risk, en azından ilke düzeyinde, doğru bir değer almış olur. Yine de pratikte, hesaplanmış risk değerleri birçok belirsizliğe tabidir. (5) Yangın ve patlamalarda kazaların yaşanma olasılığı çok düşük olsa da bu kazaların yaşanması durumunda ortaya çıkacak olan etki ölümcül olabilecek sonuçlar doğurabilir. Bu nedenle, yangın ve patlamalarla ilgili alınması gereken iş güvenliği önlemlerinin uygulanması ender de olsa yaşanabilecek büyük kazaların önlenmesinde çok önemlidir.
Parçacıkların yanma tehlikesi kimyasal bileşimleri, parçacık büyüklüğü dağılımı gibi özelliklerine göre farklılık gösterir. Ancak, tehlikenin büyüklüğü yalnızca maddenin özelliklerine bağlı değildir. Aynı zamanda madde miktarı, basınç ve sıcaklık gibi dış faktörler, olası yanıcı hedeflere olan uzaklık, yönetim faktörü, yasalara uygun davranılması da olası yangının sonuçlarını etkileyecek değişkenlerdir.(5)
2015 yılının Mayıs ayında Filipinler’in başkenti Manila’daki bir terlik fabrikasında yaşanan yangında 72 çalışan yaşamını yitirmiştir. Yanmış bedenlerin büyük çoğunluğu binanın ikinci katında bulunmuştur. Yapılan incelemeler sonucunda kazanın nedeninin fabrikanın giriş kapısında kaynak yapılırken oluşan kıvılcımların kapının yakınında bulunan kimyasal konteynerlere ulaşmasıyla başlayan yangından kaynaklandığı belirtilmiştir. Giriş kapısından çıkamayan çalışanlar, güvenlik nedeniyle demir parmaklıklarla çevrilmiş olan pencerelerden de binayı terk edemedikleri için binada mahsur kalmış ve çareyi ikinci kata çıkarak beklemekte bulmuşlardır. Yangının hızla büyümesi sonucunda çalışanlar burada yaşamlarını yitirmiştir. (6) Yaşanan bu kaza, binanın acil çıkışlarının uygun olmaması, kaynak yapılan alanın yanıcı ve patlayıcı malzemelerden temizlenmemiş olması gibi uygunsuzluklar nedeniyle onlarca kişinin ölümüne yol açmıştır.
Patlama sözcüğünün kesin ve niceliksel bir tanımı yoktur. Patlamaların ortak özellikleri kısa süre içinde çok fazla enerji açığa çıkarmalarıdır. Bu enerjinin kaynağı fiziksel veya kimyasal olabilir. Patlamanın kesin bir bilimsel tanımının olmamasının bir nedeni patlamaların basitçe çok hızlı yanma olarak adlandırılmasıdır. Açık alanda gerçekleşen patlamalar o kadar hızlı gerçekleşir ki ortaya bir sesli sinyal çıkar: BUM! Kapalı alanda gerçekleşen patlamalarda ise bu alan oluşan basınca dayanamıyorsa tahribat meydana gelir. Yangın ve patlamalar arasındaki temel farklılık yangınlarda yanıcı ve yakıcı maddenin tamamen ayrılmış olmasıdır. Yanma sırasında oksijen molekülleri tutuşmanın devamını sağlayabilecek şekilde alevi besler. Patlamanın gerçekleşebilmesi için ise yakıcı ve yanıcı madde, olayın gerçekleşmesinden önce iç içe geçmiş olmalıdır.(5)
1905 yılında Amerika’nın Massachusetts eyaletinde yaşanan ve Grover Ayakkabı Fabrikası Felaketi olarak tarihe geçen olayda yaşanan patlama, yangın ve çökme sonucu 58 kişi hayatını kaybetmiş ve 150 kişi yaralanmıştır. Fabrikada bulunan kazanın patlamasının ardından 4 katlı ahşap bina çökmüş, kalıntılar arasında kalan çalışanlar alevlerden kurtulamamıştır. Yapılan araştırmalar sonucunda kazanın, buhar kazanının taşınması sırasında gerçekleşmiş olabilecek bir kusurdan kaynaklanmış olabileceği belirtilmiştir. Yaşanan bu korkunç kazanın sonucunda kazanlarla yapılan çalışmalarda uygulanacak güvenlik önlemleri belirlenmiş ve buhar kazanları ile güvenli çalışma koşullarını düzenleyen ulusal bir kod oluşturulmuştur.(7)
1917 yılında Kanada’nın Halifax Limanı’nda yaşanan deniz felaketinde 2000’e yakın kişi hayatını kaybetmiş ve yaklaşık 9000 kişi yaralanmıştır. Norveç gemisi ile TNT ve başka patlayıcılar yüklü olan Fransız gemisinin çarpışması sonucu yaşanan patlama 800 metrelik bir alanda bulunan tüm yapıların yok olmasına neden olacak güçtedir. Gemide bulunan patlayıcılar aşamalı olarak patlamaya başlamış ve en büyük etkiyi tonlarca TNT’nin patlaması ortaya çıkarmıştır. Bu büyük patlamanın ardından oluşan büyük dalgalar kıyıda kazayı izlemekte olan 200’e yakın kişinin ölümüne neden olmuştur.(8) Bu kazada da olduğu gibi yangın ve patlamaların en büyük yıkımlara aşamalı olarak yol almalarına neden olan enerji, küçük yangın ve patlamalardan sağlanabilir ve ufak kazalar olarak başlayabilecek yangınlar büyük yangınlara ve büyük patlamalara neden olabilir.
Geçtiğimiz yılın Ağustos ayında Çin’in Tianjin kentinin limanında gerçekleşen patlama 173 kişinin ölümüne ve 797 kişinin yaralanmasına neden olmuştur. Patlamadan sonra olay yerinde yapılan arama kurtarma çalışmaları sonucunda 8 kişinin cesedi hala bulunamamıştır. Aşamalı olarak gerçekleşen patlamalardan ilki 12 Ağustos’ta yaşanmıştır. Aynı gün çok daha kuvvetli bir patlama daha yaşanmış ve bu patlama çevrede deprem etkisi yaratmıştır. 15 Ağustos tarihinde söndürme çalışmaları devam ederken bölgede 8 patlama daha olmuştur. Yetkililer, ilk patlamanın nedeninin fazla ısınmış olan kuru nitroselüloz konteyneri olduğunu açıklamışlardır. Patlamanın ardından kimyasal malzemelerin depolandığı alanda yasal limitlerin çok üzerinde sodyum siyanür, kalsiyum karbür, amonyum nitrat ve potasyum nitrat’ın depolanmış olduğu tespit edilmiştir. İlk patlamanın ardından çıkan yangına müdahale etmek için bölgeye gelen ekiplerin yangına suyla müdahale etmesi ortamda bulunan sıvı kimyasal maddelerin daha hızlı şekilde yanmasına neden olmuştur. Yaşanan patlama çevrede büyük etki yaratmıştır. Yaşanan kazanın etkisinin bu kadar geniş bir alanda görülmesinde kimyasal malzemelerin depolandığı alanların 1 kilometre yakınında yerleşim yeri bulunmasını yasaklayan güvenlik tedbirine uyulmamasının büyük etkisi olmuştur. (9)
Patlayıcı maddelerin doğrudan kullanıldığı çalışma ortamlarında patlamalar yaşanabileceği gibi hava ile belirli bir konsantrasyonda birleşen toz ve gazlar da patlamalara neden olurlar. Gaz ve tozların hava ile karışmasıyla sırasıyla patlayıcı gazlı ortam ve patlayıcı tozlu ortamlar oluşur. Ortam havasında alt patlama ve üst patlama limitlerinin arasındaki bir değerde gaz ve toz taneciklerinin bulunması ile oluşan patlayıcı gazlı ve tozlu ortamda tutuşturucu bir kaynağın oluşması durumunda patlamalar meydana gelir. Bu tip patlayıcı ortamların oluşmasının engellenmesi için patlayıcı ortam oluşturabilen gaz ve tozların kullanıldığı işlerin yapıldığı alanların havalandırılması en önemli güvenlik önlemlerindendir. Buna ek olarak bu ortamlarda tutuşturucu kaynağın bulunmasının engellenmesi durumunda patlamaların yaşanması engellenebilir.
1989 yılında Amerika’nın Teksas eyaletinde bulunan Philips üretim tesisinde meydana gelen patlama ve sonrasında çıkan yangının kontrol altına alınması neredeyse 10 saat sürmüştür. Yılda yaklaşık 7 milyon ton yüksek yoğunluklu polietilen üretimi yapan fabrikada montajı yanlış yapılmış olan bir vananın kapatıldığı zannedilirken açılmış olması ortama bir anda 40 tona yakın gaz salınmasına neden olmuştur. Ortamda çoğalmaya devam eden gaz bulutunun fabrikaya yayılması sırasında tutuşturucu bir kaynakla buluşması büyük bir patlamaya ve ardından yangına neden olmuştur. Çalışma ortamı havasına karışmış olan gazın, ortam havasını patlayıcı ortama dönüştürmesi sonucu yaşanan bu patlama 23 kişinin ölümüne ve 314 kişinin yaralanmasına neden olmuştur. (10)
ABD’nin Minneapolis şehrinde bulunan Washburn Un Değirmeni’nde 1878 yılında meydana gelen patlama o kadar kuvvetlidir ki, ortaya çıkan molozlar yüzlerce metre çevreye yayılmıştır. Değirmende çalışanların vardiya değişiminden yaklaşık bir saat sonra yaşanan patlamada gece vardiyasında çalışan 14 kişi yaşamını yitirmiştir. Dakikalar içinde çevrede bulunan diğer değirmenlere sıçrayan yangın Diamond ve Humboldt değirmenlerinin de patlamasına ve 4 kişinin daha ölümüne neden olmuştur. Patlama sonrasında yapılan çalışmalarda patlamanın havaya karışan un tozundan kaynaklandığı anlaşılmıştır. Yaşanan bu olayın ardından toz patlamaları ile ilgili çalışmalar artmış ve konuyla ilgili güvenlik önlemleri belirlenmiştir.(11) Belirlenmiş olan tüm güvenlik önlemlerine rağmen yüz yıl sonra, 1979 yılında, Almanya’nın Bremen şehrinde bulunan Roland Değirmeni’nde havaya karışmış olan un tozunun, oluşturduğu patlayıcı ortamda bulunan bir elektrik kablosundan çıkan kıvılcım nedeniyle patlaması sonucunda, 14 kişi yaşamını yitirmiş ve 17 kişi yaralanmıştır.(12) Var olan güvenlik önlemlerinin uygulanmamış olması 100 yıl önce yaşanmış ve evrensel anlamda büyük dersler alınması gereken kazanın tekrar yaşanmasına neden olmuştur. Bugün hala, var olan güvenlik önlemlerinin uygulanmıyor olması benzer kazaların yaşanmasına neden olmaktadır.
Ender olsa da kötü sonuçlar doğuran yangın ve patlamalar gibi büyük felaketler için alınması gereken önlemlerin belirlenmiş olması ve sürekli uygulanması endüstriyel güvenlik açısından çok önemlidir. Yaşanan kazaların önlenebilmesi için alınması gereken güvenlik önlemleri zor ve masraflı olarak görülse de, bu önlemlerin alınmadığı durumlarda yaşanabilecek felaketlerin sonuçlarıyla kıyaslanamaz.
KAYNAKLAR
1. https://en.wikipedia.org/wiki/Triangle_Shirtwaist_Factory_fire.
2. https://en.wikipedia.org/wiki/Kader_Toy_Factory_fire.
3. https://en.wikipedia.org/wiki/Istanbul_fireworks_explosion.
4.http://www.dailymail.co.uk/news/peoplesdaily/article-3399250/Ten-dead-seven-injured-hugeexplosion-Chinese-fireworks-factory.html
5. Lemkowitz S, M. Pasman H, J. A review of fire and explosion hazards of particulates. Kona Powder and Particle Journal. No. 31 syf 53–81. 2014.
6. http://edition.cnn.com/2015/05/14/asia/ philippines-factory-fire/
7. https://en.wikipedia.org/wiki/Grover_Shoe_ Factory_disaster.
8. https://en.wikipedia.org/wiki/Halifax_Explosion
9. https://en.wikipedia.org/wiki/2015_Tianjin_explosions
10. https://en.wikipedia.org/wiki/Phillips_disaster_of_1989
11. http://www.mnopedia.org/event/washburnmill-explosion-1878
12. http://www.taproot.com/archives/44547
* End. Müh., Fişek Enstitüsü’nde İş Güvenliği Uzmanı
(Tablo ve görsellere PDF üzerinden ulaşabilirsiniz.)