Tarım sektörü ile ilgili çalışmalarda her geçen gün medyaya yansıyan ve yansımayan pek çok kaza yaşanmaktadır. Yakın zamanda (19.08.2017) Sakarya Hendek’teki tarım işçilerinin taşındığı araçta yaşanan kaza sonucunda 9 kişi hayatını kaybetmiştir [1] ve her geçen yıl benzer – toplu ölümlerin olduğu kazalar yaşanmakta ve bizleri üzüntüye sokmaktadır. Bu durum sağlık ve güvenlik ile ilgili kafa yoran ve sanayi sektöründe çalışmakta olan uzmanların aklına şu soruyu getirmektedir. Böyle mi olmalı?
21.yy Türkiye’sinde iş kazaları/iş cinayetleri, tarım sektöründe yaşanan kazalar yüksek oranda yaşanmaktadır. Peki bu durum ne kadar sürecek? Tarımda yaşanan kazaların büyük bölümü iş kazası olarak kabul edilmemekte, iş kazası sayılabilmesi için kişilerin sigortalı olması gerekmektedir. Toplum olarak güvenliğe verdiğimiz önemsizliğin ve vurdumduymazlığın yansımasını her geçen gün ve yıl acı bir şekilde yaşamaktayız.
Yadsınamaz bir gerçek ise tarım iş kolunun tehlikeli bir iş kolu olmasıdır. Çiftçiler ve tarım çalışanları kullanılan makine, araç-gereç, kimyasallar, çiftlik hayvanları ve yüksekte çalışmalar kaynaklı/nedeniyle ciddi tehlike altındadır. Bu sektörde çalışanlar kötü hava koşullarına, gürültüye ve toza maruz kalmaktadır. Bu tehlike ve riskler, sadece çalışanları değil aile üyelerini, çocukları, kadınları, ziyaretçileri de etkilemektedir [2].
Yaz ayları, hasat mevsimi nedeniyle tarımsal faaliyetlerin en yoğun yapıldığı dönemdir. Bu aylarda ülkemizin birçok noktasında arpa, buğday, nohut, kekik, fındık gibi tarımsal ürünlerin hasadı yapılmakta veya diğer bir ürün için tarlalar hazırlanmaktadır. Bu işlerde çalışan kişiler, tarım işlerinde kullanılan makine/ekipmanlardan ve iş sürecinden kaynaklı tehlikelerden çoğu zaman habersiz veya yaşanabilecek kazanın ciddiyetinin farkında değildirler. Tarım işlerinde çalışan kişilerin karşılaşabileceği tehlikeleri özetleyecek olursak;
- Tarımda çalışan kişilerin taşındığı araçlardan kaynaklı tehlikeler,
- Tarım makineleri ve araçlarının hareketi,
- Koruyucusu olmayan ve hasat işleminde kullanılan iş makineleri/ekipmanlarının hareketi ileten kayış kasnak, mil vb. parçaları,
- Yüksekte çalışma, seviye farkı olan yerlerde çalışma,
- Böcek ve hastalıklar ile mücadelede kullanılan kimyasallar, pestisitler,
- Yabani hayvanlar,
- Elektrik şoku (yüksek gerilim hatları vb.),
- Toz,
- Gürültü,
- Titreşim,
- Elle kaldırma taşıma,
- Mevsimsel sıcaklıklar (termal konfor),
dır. Bu tehlikelerden özellikle tarım makinelerinden kaynaklı olanlara bu yazıda ağırlık verilmiştir.
TARIM MAKİNELERİNİN KULLANIMI
Tarım makineleri çift sürmek, ekin büyümesi için tarlayı uygun hale getirmek, ekin ekmek, ekinin büyümesi veya hastalıkla mücadele için ilaçlama yapmak, hasat etmek ve son ürünü depolamak için tasarlanır. Birçok farklı tür tarım makinesi vardır, ancak temelde hepsi; farklı vites, şaft, zincir, kayış (belts), bıçak, karıştırıcı vb. bileşimlerin amacına yönelik birleştirilmiş halidir. Tarım makinelerinin büyük bir bölümü; çift sürme makineleri; ekim-dikim yapma makineleri; toprak işleme (cultivating) makineleri; yem makineleri; taneli, lifli ürün, sebze, meyve ve kabuklu yemiş (fındık, badem, ceviz vb.) hasat makineleri; kimyasal uygulama makineleri; taşıma, aktarma makineleri; ayıklama ve paketleme makinelerinden oluşmaktadır [3].
TARIM MAKİNELERİNİN TEHLİKELERİ
Birçok farklı türde tarım makineleri vardır ve bu makineler farklı yollarla güçlendirilmiştir. Örneğin kuyruk mili (PTO shafts), hidrolik yağ basıncı, elektriksel güç, motor gücü ve çekiş gücü gibi. Her bir makine farklı türde tehlike içerir. Tablo 1 de makine tehlikeleri ve tehlikenin ne zaman ortaya çıkacağı ile ilgili bilgi vardır.
Tarım makinesinin yaptığı işlem gereği öğütme, kırma, sıkıştırma noktaları genelde açıktadır ve kişiler bu noktada ciddi yaralanmalar yaşayabilir. Bunun acı örneği her yıl yaşanmaktadır. Denizli’nin Pamukkale ilçesinde 8 Temmuz 2017’de kekikleri ayırmak için patoz makinesinde çalışan 45 yaşındaki çiftçi Erdoğan As dengesini kaybederek kullandığı makinenin içine düşünce hayatını kaybetmiştir [4].
Tarım makinesinin hareketi ileten aksamlarından (dönen mil, zincir, merdane vb.) kaynaklı sebeplerle insanlar ciddi şekilde yaralanıp hayatını kaybetmektedir. Kars’ta 21 Temmuz 2014’te buğday tanelerini ayırmakta kullanılan patoz makinesinin merdane kısmına saçlarını kaptırarak yaralanan 14 yaşındaki Merve Oğul’un kafa derisi kopmuş, Karadeniz Teknik Üniversitesinde 12 saatlik operasyon geçirmek durumunda kalmıştır [5].
14 yaşındaki Merve bu acıyı yaşamadan kaza önlenemez miydi? Elbette ki önlenebilirdi. Patoz makinesinde bahsedilen kayış ve merdane kısmı Resim 3’teki gibidir, merdane üzerinde koruyucu olmuş olsaydı böyle bir kaza yaşanmayacaktı.
20 Kasım 2012 de bacağını patoz makinesine kaptıran Murat Dayanın ifadesi ise şu şekildedir; “…Otu silaja vuracaktım. O anda ayağımın otun üzerinde olduğunu fark etmedim. Makine otu çekerken ayağımla birlikte çekti… Ayağımın yarısını içine alarak, motor durabildi. Ayağımdan kopan parça motorun içinden saman gibi ufalanarak çıktı”.
Diğer bir olayda Denizli’nin Honaz ilçesinde 5 Ekim 2016 tarihinde tarlada
biçerdöverle mısır öğüten 45 yaşındaki Hüseyin Kaya makinenin önündeki tablada sıkışan koçanları eliyle çıkarmaya çalışırken ayağını dönen helezona kaptırmıştır [9].
Aksaray’ın Ortaköy İlçesinin Reşadiye Köyünde 71 yaşındaki Veysel Çezik traktör ile çapa makinesinin arasında başını sıkıştırarak yaşamını kaybetmiştir [10].
Mahmut Düzgün tarlasında çalışırken traktörün arkasında bağlı olan tarım makinesine dolanan ipi makine çalışırken temizlemek isterken konu makinenin bıçaklarına kaptırmış ve yaşamını yitirmiştir [11].
NE YAPILMALI?
MAKİNE GÜVENLİĞİ
Makine güvenliği, daha çok makine üzerinde orijinal gelen korumaların yerinde olmasını ve uygun bir bakım yapılmasını sağlamak ile ilgilidir. Makine korumaları ve kapakları açıldığında uyarı sinyali ya da bunu hatırlatacak belirteçler olmalıdır. Tamir, bakım, onarım, yenileme işleminden sonra mutlaka koruyucular yerine takılmalıdır. Makinede güvenli kullanımı uygulamak ve takip etmek oldukça önemlidir. Bakım, kontrol vb. işlemlerden önce makineyi/ aracı ve diğer sistemleri besleyen tüm güçlerin kapandığından emin olunmalıdır. Makine kullanım kılavuzlarına ve güvenlik uyarılarına uyulmalı ve çalışanlara eğitim verilmelidir [12].
SONUÇ – NE YAPILMALI?
Taşyürek’in çiftçilerin iş kazası geçirmesine ve tarım sektörü ile ilgili önemli 6 öneri sunduğu yazının üstünden 4 yıl geçmesine rağmen bu önerilerin ancak bir kısmı gerçekleştirilebilmiştir (13). Taşyürek bu çalışmasında alınması gereken önlemleri şu şekilde özetlemiştir:
- İş Sağlığı ve Güvenliği Kanununun bütün maddelerinin 50’den az çalışanı olan iş yerlerinde de uygulanması,
- Tarım sektöründeki kazaların da “iş kazası” kapsamına alınması ve kazaların tekrarlanmasını engelleyen önlemler alınması,
- Yönetmeliklere uygun güvenli makineler imal edilmesi, yine güvelik önlemlerine uygun şekilde kullanımının sağlanması ve buna yönelik eğitimlerin verilmesi,
- Tarım aletlerinin güvenli hale getirilmesi için uygun mühendislik önlemlerinin alınması, eğitim çalışmalarının kurumsallaştırılarak yayınlaştırılması,
- Tarım sektöründe çalışanların sorunlarına yönelik farkındalığı arttırmak için medya ile iş birliği içinde eğitim programları düzenlemek,
- Üniversitelerin sürekli eğitim merkezleri tarafından çiftçiler için “sağlıklı çiftçi sertifika programları geliştirilmesi”dir.
Bu önerilere rağmen da İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunun 50 den az çalışanı olan az tehlikeli yerlerde 2020 yılına kadar uygulanması zorunluluğu yoktur.
Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı 2014-2018 yılları arasındaki eylem planlarından birisi de “kamu ve tarım sektörüne yönelik iş sağlığı ve güvenliği faaliyetlerinin geliştirilmesine yöneliktir. Sonuçlarını ve çalışmalarını ile ilerleyen dönemde değerlendireceğiz.
Sözün sonu böyle devam etmemesi için;
- Çiftçilik uygulamaları ve tarım işletmeleri sağlık ve güvenlik yönünden Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı ve Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı ile ortak bir çalışma yürüterek denetlenmeli, denetim sonuçları eğitim dokümanı olarak tarım sektörü çalışanlarına ulaştırılmalı,
- Koruyucusu olmayan ve kullanımı tehlikeli tarım makineleri/ araç gereçleri ile ekipmanın satışı önlenmeli, eskilerin güvenli hale getirilmesi/revize edilmesi ile ilgili çiftçileri yönlendirmeli,
- Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığının hazırlamış olduğu “Tarım İş Sağlığı ve Güvenliği Rehberi, Açık Tarım Alanlarında İş Sağlığı ve Güvenliği Rehberi”, Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığının hazırladığı “Tarım Makineleri Kazaları” gibi kitapçıklar tarım sektörü ve çiftçiler ile paylaşılmalı, eğitimler düzenlenmeli,
- İş sağlığı ve güvenliği, sağlık, güvenlik, ilk yardım, yangın konuları milli eğitim müfredatında zorunlu ders olarak yer almalıdır.
KAYNAKLAR
1- http://www.hurriyet.com.tr/sondakika-sakaryada-feci-kaza-olu-veyaralilar-var-40553773
2- http://www.hse.gov.uk/agriculture/ topics/safety-topics.htm
3- L.W. Knapp, Jr., “Encyclopedia of Ocupational Health and Safety”, ( part 64.32), Agricultural machinery
4- https://www.haberler.com/denizlipatoza-dusen-ciftci-oldu-9810179-haberi/
5- http://www.milliyet.com.tr/ kopan-kafa-derisi-12-saatte-yerinegundem-1915058/
6- https://www.youtube.com/ watch?v=BzrgGbYcQas
7- http://www.ozbirtarim.com/urun/ gezerli_depolu_harman_makinasi/188
8- https://www.youtube.com/ watch?v=zvDIoBF_YMY
9- https://www.evrensel.net/ haber/292113/4-ciftci-yasamini-yitirdi
10-http://www.ulusalekonomi. com/feci-olum-basi-traktor-ile-capamakinesi-arasina-sikisan-ciftci-yasaminiyitirdi-n174092/
11- http://www.bursadabugun.com/ haber/sakarya-da-kolunu-makineyekaptiran-ciftci-oldu-819425.html
12 – “Encyclopedia of Ocupational Health and Safety”, ( part 64.32), Machinery Hazards, MachinerySafety
13- Taşyürek, Mustafa (2013) “Çiftçi İş Kazası Geçirir mi?”, Çalışma Ortamı, Temmuz-Ağustos, S: 129, s.11-16
(*) * B Sınıfı İş Güvenliği Uzmanı, Fişek Enstitüsü Çalışan Çocuklar Bilim ve Eylem Merkezi Vakfı Gönüllüsü