Bilgisizliğin Hakimiyeti
23 yaşında Mustafa K.’nin (18 yaşında girdiği ve 2,5 yıl çalıştığı iş yerinde) bir akciğer hastalığı olan silikozis hastalığına yakalanarak 2008 yılında yaşamını yitirmesiyle ilgili davada mahkeme, atölye sahibi Kemal K. hakkında ‘ İhmali Davranışla Kasten Adam Öldürme ‘ suçlamasıyla dava açıldığını ancak suça konu eylemin “taksirle ölüme neden olma” kapsamına girdiğini belirtti. Sanık tarafından iş yerinde aspiratör çalıştırılarak havalandırma yapılmaya çalışıldığını ve maske dağıtıldığını belirten mahkeme kararında, ‘ Çalıştırılan aspiratörlerin odadaki yoğun tozu çekmeye yeterli olmadığı ve kullanılan maskelerin de toz geçişine engel olacak nitelikte olmadığı, sanığın asli kusurlu olarak taksirli ölüme sebep olduğu kanaati oluşmuştur ‘ sözlerine yer verdi. Kemal K.’yi ‘ Taksirli ölüme neden olma ‘ suçundan 2 yıl 1 ay hapis cezasına çarptıran mahkeme, suçun taksirle işlenmesi ve Kemal K.’nin yargılama sürecinde duyduğu pişmanlığı gerekçe göstererek hapis cezasını 15 bin 200 lira adli para cezasına çevirdi. Sanık avukatı Ertuğrul Yönet “İnsan yaşamını tehdit eden bir çalışma ortamı sağlanmış ise bunun sorumlusu bu çalışma ortamına göz yuman devletin ilgili kuruluşları ve gerekli tepkiyi göstermeyen herkestir İşveren (patron) kendisini “Asıl suçlu beni denetlemeyen ve bana göz yuman devlettir ” diye savundu(2) – 09.07.2014Silikozise yakalanan çalışanların sayısının artması ve dramatik hikayelerinin özellikle yazılı ve görsel basında çarpıcı bir şekilde yer alması, bu nedenle oluşan kamuoyu baskısı sonucu; Sağlık Bakanlığı, bir genelge yayımlayarak (04 Nisan 2009), kot taşlamak için kullanılan maddeleri (kum, silis tozu veya silika kristalleri içeren herhangi bir maddenin kullanılmasını) yasakladı(3,4) (04 Nisan 2009).
Genelgede; bilinen en eski meslek hastalıklarından birisi alan silikozisin, solunumla alınabilecek boyuttaki silika kristallerinin neden olduğu bir akciğer hastalığı olduğu, akciğerlerde geri dönüşümsüz ve ilerleyici bir hasara neden olan bu hastalıktan korunmak için etkenle karşılaşmanın engellenilmesi (kum yerine daha az zararlı veya zararsız maddelerin kullanılması) gerektiğinin ifade edildiği açıklamada, alınacak önlemlerin, etkenle karşılaşma şekli ve nedenine göre çeşitlilik gösterdiğine işaret edildi(3,5) .
Meslek Hastalığı Nedir?
Bir meslek hastalığı, iş veya mesleki faaliyetlerin bir sonucu olarak ortaya çıkan herhangi bir (kronik) rahatsızlıktır (hastalıktır)(6) .
Diğer bir ifade ile; mesleki tehlikelerden kaynaklanan sağlık bozukluğu (sekreterlerde karpal tünel sendromu, dalgıçlardaki dekompresyon hastalığı, akü imalatlarında kurşun zehirlenmesi ve çeşitli kimya endüstrilerinde çalışanlarda çeşitli kanserler gibi). Sanayi / endüstri hastalığı veya mesleki hastalık olarak da adlandırılır(7)
Meslek hastalığının sorumlusu; (Avukat Ertuğrul Yönet’in belirttiği gibi) çalışma ortamına göz yuman devletin ilgili kuruluşları ve gerekli tepkiyi göstermeyen herkes mi?
Rakamlar Doğruyu Söylemiyor(ki)!
Türkiye’de 2008 – 2015 yıllarında (8 yıl) iş kazası nedeniyle ölen sigortalı sayısı 10.162 kişi iken, meslek hastalığı sonucu ölenlerin sayısı 8 yılda sadece 22 kişidir. Oysa İngiltere’de (UK) sadece bir yılda (2015/16) 1,3 milyon çalışan işle ilgili hastalıktan muzdarip olmuş
0,5 milyon kişi işle ilgili kasiskelet bozuklukları geçirmiş 0,5 milyon kişi işe bağlı stres, depresyon veya kaygıdan mustarip olmuş [Sadece] Mezotelyoma nedeniyle 2,515 kişi öldü (2015\16’da).
Bu ülkede İş kazası sonucu ise 144 kişi ölmüştür(8) .
Yukarıdaki rakamlar kıyaslandığında, ülkemizde yetkili kişi (iş yeri hekimleri) ve kuruluşların (SGK’nın yetki verdiği hastanelerin) meslek hastalığını saptamakta ve bildirmekte çok çok yetersiz (!) kaldığı söylenebilir.
Meslek hastalığına yakalanmamak için ‘kimyasal maruziyet (sunuk kalma) nasıl kontrol edilir?
Kontrol adımlarının sırası ve önceliği aşağıdaki şekil ile özetlenmiştir. En son çare doğru ve uygun Kişisel Koruyucu Donanımları (KKD) çalışanlara vermek ve etkin bir şekilde kullanımlarını sağlamaktır.
İş yerindeki tehlikeler ve bunların risklerine karşı kullanılması gereken KKD’ler – işverenler ve çalışanlar tarafından biliniyor mu?
Bu sorunun yanıtı –örnek – iki haberle verilebilir.
OLAY 1: Elektrik Mühendisi Akıma Kapılıp Öldü (17 Mart 2014)
KONYA’nın Ereğli İlçesi’nde, Elektrik Mühendisi (50 yaşında) Selman Ş., iddiaya göre bir akaryakıt istasyonunun elektrik hattı yenileme işlemleri için çıktığı trafo direğinde akıma kapılarak yaşamını yitirdi (17 Mart 2014) . Düşme tehlikesine karşı kendisini direğe güvenlik kemeriyle bağladığı için asılı kalan cesedi de itfaiye ekipleri tarafından merdivenle alındı(9) .
Basına yansıyan bu haberin fotoğraflarında, deneyimli elektrik mühendisimizin “bel tipi emniyet kemeri” kullandığı görülmektedir.
OLAY 2: Şanlıurfa’da (bir elektrik şirketinin) personeli feci şekilde can verdi (24 Nisan 2016)
Olayda, Şanlıurfa’nın bir köyünde arıza yapan elektrik direğine çıkan DEDAŞ personeli Abuzer E., yüksek gerilim akımına kapıldı (24 Nisan 2016)
Elektrik Mühendisi gibi, elektrik teknisyeni de “bel tipi emniyet kemeri” kullanmış.
Oysa yüksekten düşme olasılığı olan yerlerde çalışanların –tüm aksesuarları standartlara uygun – çift lanyardlı (halatlı) paraşüt tipi emniyet kemerleri(ni) kullanmaları gerekirdi.
Benzer şekilde kot taşlama işçilerinin kullandıkları maskeler yönetmelikler ve standartlara uygun değil ve koruyuculuk etkisi son derece sınırlıdır (10,11,12) .
10/6/2003 tarih ve 25134 sayılı Resmi Gazete’de (RG) yayınlanan İş Kanunu’na göre; 11.2.2004 tarih ve 25370 sayılı RG’de “Kişisel Koruyucu Donanımların İş yerlerinde Kullanılması Hakkında Yönetmelik” yayınlanmıştı. Aynı yönetmelik 20/6/2012 tarihli ve 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu’na göre 2 Temmuz 2013 tarih ve 28695 sayılı RG’de tekrar yayınlandı. Bunlarla beraber KKD’lerle ilgili çok sayıda standart yürürlüğe girdi. KKD’lerle ilgili önemli gelişmeler olmasına rağmen yaygın bir şekilde bilgisizlik ve yanlış kullanım devam etmektedir.
Uygun olmayan KKD’ler ve yanlış kullanım
Örnek 1; Tarih 19 Temmuz 2008
Solvent kullanarak metal parçasını üzerindeki yağ ve kirlerden temizleyen işçinin kullandığı maske. Maske kirli elle müdahale sonucu solvent ile ıslanmış! Üretimi ve kullanılması yasaklanmış olan bu -toz- maskesi sanayide uzun yıllar yaygın bir şekilde kullanılmıştır.
Örnek 2: Tarih 07 Ekim 2011
Dökümhane işçisi, dökümhane -silis- tozlarına karşı verilen toz maskesi ve kulak koruyucusu. Oysa tüm maskelerin CE damgalı ve onaylı kuruluşlarca üretilmiş olması gerekirdi.
- Gürhan Fişek Ne Yaptı?
İş sağlığı ve güvenliği yanlışlıklarına “”gerekli tepkiyi gösterenler” de vardı. Özellikle çalışan çocuklara “toplumun vefa borcu”nun ödenmesinde katkıda bulunmaya çalışan Prof. Dr. A. Gürhan Fişek bunlardan biridir.
Örneğin; “araştırma, bilgi, akıl, uzmanlık, hukuk” gibi modern medeniyetin temel kavramlarına(13) inanan biri olarak; küçük sanayi kuruluşlarında 1982’den itibaren iş sağlığı ve güvenliği hizmeti sunmaya başladığında; işçiler toza karşı ağızlarına tülbent bağlıyorlar, aşırı gürültüye karşı da kulaklarına pamuk tıkıyorlardı. Bu uygulama ile işçiler çalışma ortam etmenlerinden korunduklarını işverenler de işçilerini koruduklarını sanıyorlardı. Aksini söyleyecek ortada herhangi bir –meslek hastalığı- verileri de yoktu.
1990 yılların başında İş Sağlığı ve Güvenliği Uzmanı olan arkadaşlarını da yanına alarak (Fizik Y.Müh. Haluk Orhun, Kim. Müh. Mustafa Taşyürek, Mak. Müh. Gürbüz Yılmaz) “çalışma ortamı” araştırmalarını başlattı. Bu araştırma bulgularından bir de KKD’lerin varlığı, standardı – çoğu kez – işverenler, yöneticiler, mühendisler, hekimler ve işçiler tarafından bilinmiyordu.
İş Sağlığı ve güvenliğinde “son çare” olan KKD’leri Ankara Ostim, İvedik ve Sincan OSB’ler ile İstanbul Yenibosna Doğu Sanayi Sitesi’nde kurduğu –herhalde Türkiye’nin ilk Ortak Sağlık ve Güvenlik Birimleri’ dir – merkezlerde “doğru ve güvenli KKD’lerin bilinmesi, görülmesi, kullanılması amacıyla sergi evi açtı. Bu sanayi sitelerinde iş yeri hekimleri ve iş güvenliği uzmanları iş yerlerini beraber dolaşarak güvensiz durum ve hareketlerin önlenmesi için işveren ve çalışanlara önerilerde bulundular.
Kişisel Koruyucu Donanım (/KKD)
İşverenlerin, kişisel koruyucu donanımların (KKD) işyerinde tedarik edilmesine ve kullanılmasına ilişkin görevleri vardır.
KKD, kullanıcıyı işyerinde sağlık veya güvenlik risklerine karşı koruyacak ekipmanlardır. Baretler, eldivenler, göz koruyucular, yüksek görünürlük giysileri, iş güvenliği ayakkabıları ve emniyet kemerleri gibi malzemeleri içerebilir.Aynı zamanda solunum koruma ekipmanları (RPE) de içerir
KKD neden önemlidir?
İş yerinin güvenli hale getirilmesi, insanları güvenli ve sorumlu bir şekilde çalışmaya teşvik etmek için talimatlar, prosedürler, eğitim ve denetim sağlanmasını da içerir.
Mühendislik kontrollerinin ve güvenli iş (ör:izin) sistemlerinin uygulandığı durumlarda bile bazı tehlikeler kalabilir. Bunlara aşağıda belirtilen yaralanmalar dahildir:
- Akciğerler, örn. kirli havanın solunması(ndan)
- Baş ve ayak, örneğin düşen malzemeler(den)
- Gözler, örneğin uçan parçacıklardan veya aşındırıcı sıvıların sıçraması(ndan)
- Cilt, örneğin korozif maddelerle temas(tan)
- Vücut, örn. aşırı derecede ısı veya soğuk(tan) Bu durumlarda riskleri azaltmak için KKD’ye ihtiyaç vardır.
Ne yapmam(ız) gerek?
- KKD’yi son çare olarak kullan(ın)
- Diğer kontrolleri uyguladıktan sonra KKD’nin halen kullanılması gerekiyorsa (ve bazı inşaat sahalarında baş koruması gibi durumlarda geçerli olacaksa), bunlar çalışanlara –işveren tarafından- ücretsiz olarak sağlanmalıdır.
- Donanımı (ekipmanı) dikkatlice seçmelisiniz (aşağıdaki seçim detaylarına bakınız) ve çalışanların doğru kullanmaları için eğitildiğinden emin olmalısınız ve olası hataları nasıl tespit edeceğiniz ve raporlayacağınızı bilmelisiniz.
Seçim ve kullanım
Kendinize aşağıdaki soruları sormalısınız:
- Kim maruz kalır ve ne için?
- Ne kadar süre maruz kaldınız?
- Ne kadar(a) maruz kaldınız?
KKD’yi seçerken ve kullanırken:
- Kişisel Koruyucu Donanımların İşyerlerinde Kullanılması Hakkında Yönetmelik(ler) (RG:2 Temmuz 2013, s:28695) uyarınca CE işareti bulunan, standardlarına uygun ürünleri seçin – bu konuda tedarikçiler (ve iş güvenliği uzmanları ve iş yeri hekimleri) size bilgi verebilir.
- Kullanıcıya uygun donanımı (ekipmanı) seçin – KKD’nin boyutunu, biçimini ve ağırlığını göz önünde bulundurun. Kullanıcılar (ya da çalışan temsilcileri) onu seçmeye yardım ederse, kullanmaları daha muhtemel olacaktır.
- Aynı anda birden fazla KKD kullanılması gereken durumlarda, bunların birlikte kullanılmasını sağlayın, örn. koruyucu gözlük takmak bir solunum cihazının contasını bozabilir ve hava sızıntılarına neden olabilir.
- İnsanlara nasıl kullanılacağını öğretin ve eğitin, örn. eldivenleri cildine bulaştırmadan temizlemek için insanları eğitin. Onlara neden neye ihtiyaç duyulduğunu, ne zaman kullanacağını ve koruyuculuk sınırları nereye kadardır, belirtin.
KKD ile ilgili diğer tavsiyeler
- “Sadece birkaç dakika sürecek” işler için KKD giymekten muafiyet kabul etmeyin.
- KKD’nin uygun olduğu konusunda tedarikçinizle görüşün – bu işi onlara açıklayın.
- Şüpheniz varsa, bir iş güvenliği uzmanı ya da iş yeri hekiminden daha fazla tavsiye isteyin.
Bakım
KKD uygun şekilde bakılmalı ve kullanılmadığında, örn. kuru, temiz bir dolapta saklanmalıdır. Eğer yeniden kullanılabilir bir KKD ise, temizlenmeli ve iyi durumda tutulmalıdır.
Bilinmesi gereken;
- Değiştirmek gerektiğinde orijinalle eşleşen doğru parçaları kullanılmalı, örneğin solunum filtreleri.
- Değişiklik yapıldığında KKD her an kullanılabilir kılınmalı,
- KKD’lerin bakımdan (gerekirse onarımından) kim sorumlu ve bunları nasıl yapılacağını belirleyin,
- Yıkama (çamaşırhane) maliyetlerinin yüksek olduğu kirli işler için yararlı olan, örneğin koruyucu giysiye ihtiyaç duyan ziyaretçiler için, uygun tek kullanımlık giysiler bulundurun. Çalışanlar (da), KKD’yi doğru bir şekilde kullanmalı ve kayıp veya tahribatı veya herhangi bir hatayı bildirmelidir.
Gözleme ve gözden geçirme
- KKD’nin kullanıldığını düzenli olarak kontrol edin. Değilse neden olmadığını öğrenin.
- Tehlikeli bölgenin girişine konacak güvenlik işaretleri – o saha için gerekli olan – KKD’nin giyilmesi gerektiğini hatırlatabilir.
- Ekipman, malzeme ve yöntemlerdeki değişiklikleri not edin – verdiğiniz şeyi güncellemeniz gerekebilir(17,18,19) .
Sonuç
Nasıl ki, “iş kazaları yönetsel bir hata” ise, “meslek hastalıkları da yönetsel bir hata”dır. Tüm iş kazaları ve meslek hastalıkları önlenebilir. Meslek hastalığını önlemede en son çare olan KKD’ler doğru seçilmeli ve güvenli kullanılmalıdır. Uygunsuz çalışma koşullarında, uygun olmayan donanımlarla (ekipmanlarla) çalışmaya “hayır” deme bilgi ve yetkinliğine ulaşıldığında meslek hastalığı önlenecektir.
* Kim. Müh., İş Sağlığı+İşletme Yönetimi Bilim Uzmanı Çalışma Bakanlığı Eski İş Güvenliği Müfettişi (1978-1985) İş Güvenliği Uzmanı (A Sınıfı Sertifikalı) Fişek Enstitüsü Çalışan Çocuklar Bilim ve Eylem Merkezi Vakfı Denetim Kurulu Üyesi
Kaynak
1.http://www.radikal.com.tr/ turkiye/kot-taslama-atolyeleribuharlasti-917511/
3.http://www.ntv.com.tr/turkiye/kottaslamada-kumlama-yasaklandi,olGxw SH7u0SsXMzVO63nXg
4.http://www.radikal.com.tr/ turkiye/40-iscinin-olmesine-neden-olankot-taslama-yasaklandi-986319/
5.http://www.milliyet.com.tr/olumubekleyen-170-koylu–gundem-2262568/
6.https://en.wikipedia.org/wiki/Occupational_disease
- http://www.businessdictionary. com/definition/occupational-disease. html
- http://www.shponline.co.uk/ health-and-safety-statistics-for-201516- released/
- http://www.haberinola.com/ Haber/Elektrik-Muhendisi-Akima-Kapilip-Oldu/d409f536-513b-4f9a-9ce7- bab95a200443
10.http://www.urfamuhalif.com/ haber/dedas-personeli-feci-sekildecan-verdi–2270.html
11.http://www.sanlıurfa.com/dedaspersoneli-feci-sekilde-can-verdi/316/
12.http://www.urfahabermerkezi. com/haber/dedas-personeli-fecisekilde-can-verdi-59832.html
13.http://www.hurriyet.com.tr/ yazarlar/taha-akyol/populizm-cikmazi-40379609
- Taşyürek, Mustafa , kişisel koruyucu donanımlar, s.16,26. TTB mesleki sağlık ve güvenlik dergisi, ocak şubat mart 2007 sayı 29,
- Taşyürek, Mustafa. KKD ya da en son çare, s.38,47 TTB mesleki sağlık ve güvenlik dergisi, nisan, mayıs, haziran 2007 sayı 30,
- Taşyürek, Mustafa, , KKD ya da en son çare, s.47 TTB mesleki sağlık ve güvenlik dergisi, ocak şubat mart 2009 sayı 31
17.http://www.hse.gov.uk/toolbox/ ppe.htm (Erişim 27.02.2017)
18.http://www.hse.gov.uk/pubns/ indg174.pdf
- http://www.hse.gov.uk/pubns/ priced/l25.pd (Tablo ve görsellere PDF üzerinden ulaşabilirsiniz.)