Maske, Sosyal Mesafe ve Hijyen

Önce doğruyu bilmek gerekir, doğru bulunursa yanlış da bilinir; ama önce yanlış bilinirse doğruya ulaşılamaz⁽¹⁾ .

Farabi

İş sağlığının babası olarak kabul edilen Padua (İtalya) Tıp Fakültesinin iç hastalıkları hocası Bernardino Ramazzini (1633-1714) De Morbis Artificum Diatriba adlı eserinde: “Hayret ve tereddüt ediyorum. Acaba ilaç ve sinameki kokan muayenehane ve eczanelerde oturan bu azametli ve şık görüntülü doktorların burnuna işyerlerindeki pis kokulu şeyleri mi soksam, yoksa onları bu çukurları (işçilerin çalıştıkları ortamı)  görmeye mi davet etsem?” diyor. Aynı eserde: “Tozla savaşmak için, çok geniş ortamda çalışmayı, sırtını rüzgara çevirmeyi, yüzünü ve ağzını sirke ile yıkamayı ve nihayetinde yeni başlayan bir akciğer hastalığı tarafından tehdit edildiyse mesleği terk etmeyi de öneriyor. Ayrıca, “hastalıkları önlemek, onları tedavi etmekten daha ucuzdur” öngörüsünü de belirtiyor^(2,3).

Resim 1 –  Çalışma yerinde yapılacak iş ile ilgili durum değerlendirmesi yapan çalışanlar (28.05.2020)

Kutu 1: Basında bir haber

Sosyal mesafe, maske takmak ve hijyen. İki kişinin maske takması ve sosyal mesafe kuralına riayet edilmesi, virüsün (Covit-19) bulaşmasını yüzde 100’e yakın önlüyor. Bir de hijyene dikkat edersek aslında virüsten her haliyle korunmuş oluyoruz. Bu üç önlemi uyguladığımız takdirde sosyal hayatta her türlü aktivitemizi yapabiliriz⁽⁴⁾.” 19.06.2020, Prof. Dr. Nurcan Baykam.

Günümüzde “yeni tip korona virüsten (Covid-19 ) korunmak için basitçe TMM (Temizlik, Maske, Mesafe) kuralına uyulduğunda bu iş tamamdır ” diyen hekimler ya da yetkili yöneticileri, farklı sektörlerdeki iş yerlerinde nasıl çalışıldığını, bu kurallara ne derece uyulabileceğini (Ramazzini’nin önerdiği gibi) görmeye davet etmek gerekir⁽⁵⁾ (Resim 1).

Resim 2 ve 3- Prof.Dr.A.Gürhan Fişek, Ankara-İvedik OSB’de Fişek Enstitüsü Prof.Dr.İsmail Topuzoğlu Eğitim Salonunda işveren ve işyeri yöneticilerine verdiği eğitimlerden biri (12.05.2008)

“Amir ne olup bittiğini görmek için iş yerinde olduğu ve en az o kadar önemli olmak üzere işi yapanlar tarafından görüldüğü zaman iş güvenliği performansı daima daha iyi olur. Hiçbir yerde bunu bilmeyen bir amir veya yönetici herhalde yoktur⁽⁶⁾”. Bunun için de Türkiye’de ilk ortak sağlık ve güvenlik birim modelini oluşturan ve uygulayan Prof.Dr. A.Gürhan Fişek, küçük ve orta boy işletmelerin sahip ve/veya yöneticilerine; işyeri çalışma ortamında karşılaşılacak tehlikeli etkenlerin kontrolünde izlenecek yöntemi; (a) kaynakta (açığa çıktığı yerde) [alttan emişli aspirasyon sistemi vb.] (Resim:4,5), (b) çalışma ortamında (tehlikenin yayıldığı yolda) [ortamın ıslak/sulu yöntemle temizlenmesi, kurşun ve kurşun oksit atıkların ağzı kapalı kaplarda toplanması vb.] (Resim:6,7), ve en son çare olarak da (c) çalışanlarda (sunuk kalan işçilerde) [uygun filtreli yarım yüz maskesi ve/veya  kullan at türü FFP2 solunum yolları koruyucu (maske), toz tutmayan, dışarıda ağzı açık cebi olmayan iş elbisesi vb. ver(dir)ilmesi] (Resim:4,5) iş kazaları ve işe bağlı hastalıklara karşı önlem almak gerektiğini mütevazi bir duruş ve dille anlatıyordu. Özellikle, işçide alınacak önlemlerin en son basamağı olan kişisel koruyucu donanım (maske, eldiven, iş tulumu vb.) kullandırılması ile ilgili yeterli bilgilendirmenin yapılması, eğitimlerin verilmesi gerektiğini söyleşilerinde ısrarla belirtiyordu. Çünkü iş yerlerinde yayın olarak akla gelen önlem; iş yerinin duvarlarına güvenlik levhası asmak (Resim:11), bir teslim tutanağı ile maske, güvenlik gözlüğü gibi donanımların yanı sıra öğle yemeğinde yoğurt ya da ayran vermek idi.

Meslek hastalığı istatistiği

2018 yılı içinde; 5510 Sayılı Kanunun 4-1/a maddesi kapsamındaki sigortalılardan meslek hastalığına tutulduğu tespit edilenlerin sayısı 1044. Bunların 388’i (%37,2’si) solunum sistemi hastalıkları nedeniyle olmuştur. Meslek hastalığına yakalananların 466’sı nitelik gerektirmeyen mesleklerde, 156’sı ise tesis ve makine operatörleri ve montajcılarıdır. Sigortalılığı sona erdikten sonra meslek hastalığı teşhisi konulan sigortalı sayısı ise 298.

Oysa bir önceki yılda (2017) meslek hastalığına tutulan sigortalı sayısı 691 idi. Bunların 236’sı (%34,2’si) solunum sistemi hastalıkları kapsamındadır. Aynı yıl içinde sigortalılığı sona erdikten sonra meslek hastalığı teşhisi konulan sigortalı sayısı ise 173’tür. Teşhis konulabilen meslek hastalığı sayısı bir yıl sonunda %51 artmıştır⁽⁷⁾.

Kurşun ve maske kullanımı

Kurşun zehirlenmesi en erken tanımlanan ve en bilinen meslek hastalıklarından biridir⁽⁸⁾ .

Hipokrat (M.Ö.370) ilk defa kurşunun zararlı etkileri üzerinde durmuş, kurşun koliğinden söz ederek onu tanımlamış, aynı zamanda halsizlik, felçler ve görme bozuklukları ile kurşuna sunuk kalma (maruziyet) arasında ilişki bulunduğuna dikkati çekmiştir⁽⁹⁾.

Yaklaşık 500 yıl sonra bir Roma filozofu ve doğa bilimcisi olan  Pliny the Elder (Roma M.S. 23 -79) kurşun oksit tozu gibi tehlikeli tozlara sunuk (maruz) kalanların kendilerini korumaları için maske yerine geçmek üzere hayvan mesanesi (sidik torbası) kullanılmasını önermiştir ^(9,10,11).

Erken icatlar, 16. yüzyılda olduğu gibi Pliny ile durmadı, Leonardo da Vinci de (1452-1519), zararlı ajanların solunmasına karşı bir koruma şekli olarak ağız ve burun üzerinde ıslak bir dokuma kumaş (bezlerin) kullanılmasını istemiştir^(12,13).

Şu günlerde, kurşun zehirlenmesi gelişmiş ülkelerde nadiren görülür, ancak yine de bazı bölgelerde önemli bir çevre sorunudur^(14,15).

Kutu 2: Kurşun ve meslek hastalığı

1. 11 Ekim 2008 tarih ve 27021 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanan: “Çalışma Gücü ve Meslekte Kazanma Gücü Kaybı Oranı Tespit İşlemleri Yönetmeliği”nin, Ek-2 Meslek Hastalıkları Listesi (A – 11, a) Kurşun ve kurşun tuzları’na akut ve kronik maruziyet oluşan (yükümlülük süresi akut:1 ay, kronik:3 yıl)) işyerlerinde çalışanlardaki  kurşuna bağlı hastalığı meslek hastalığı saymaktadır.
2. Yükümlülük süresi: Sigortalının meslek hastalığına sebep olan işinden fiilen ayrıldığı tarih ile meslek hastalığının meydana çıktığı tarih arasında geçen en uzun süreyi, ifade eder⁽¹⁶⁾ .

Türkiye’de çalışma ortamındaki kurşuna sunuk (maruz) kalma

Kurşuna sunuk (maruz) kalmak akü üretiminde temel sağlık sorunudur. Kurşun eritme potalarından (Resim:14,15), kutup başları eritmelerinden veya kurşunun eritme sıcaklığının üzerinde eritildiği işlemler sonucu oluşan kurşun dumanı, akü plakalarının, kurşun hurdasının veya kurşun oksidin ele alındığı herhangi bir işlem (Resim:4,5), önemli bir kurşuna sunuk kalmanın kaynağı olabilir. Ayrıca kurşun tozunun çalışma ortam havasında taşınması (ekipman, zemin ve diğer yüzeylere yerleşir (Resim:9,10)), çapraz hava akımı, yaya ve taşıt trafiği ve kuru süpürme ek bir kurşuna sunuk kalma (maruziyeti) kaynağı olabilir^(17,18).

Resim 4, 5-  Kurşun oksit sıvanmış akü ızgaralarının alttan emişli aspirasyon sistemli tezgah üzerinde zarflama vb. işlemleri

Resim 6, 7 –   Toz yayılımını önlemek için ıslak çalışma yönteminin uygulanması, ve hurda kurşun ve kurşun oksitli atıkların toplandığı ağzı kapalı toplama kapları

24 Nisan 2014’de yürürlükten kaldırılan (R.G. No:29069) İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Tüzüğünün 61.9 maddesi gereğince kurşunla çalışan işçiler her üç ayda bir, sağlık muayenesine tabi tutulmakta, bu muayeneler ile kurşun absorbsiyonunun ilk belirtileri, klinik ve laboratuvar usulleri ile tespit edilmeye çalışılmakta idi.

Bu kapsamda Türkiye’de, her türlü iş sağlığı ve güvenliği önlemlerini almaya çalışan bir akü fabrikasında; çalışanların kanda kurşun düzeylerinin analizlerinin sonucu Tablo 1 ve Grafik 1 ‘de özetlenmiştir.

Kutu 3 – Kanda kurşun seviyesinin sınırları

Biyolojik Sınır Değerler ve Sağlık Gözetimi Önlemleri:

Kurşun ve iyonik kurşun bileşikleri

Biyolojik izleme, absorbsiyon spektrometri veya eşdeğer sonucu veren bir başka metod kullanılarak, kanda kurşun seviyesinin (PbB) ölçümünü de kapsar.

Bağlayıcı biyolojik sınır değer: 70 μg Pb/100 ml kan.

Aşağıdaki durumlarda tıbbi gözetim yapılır:

Havadaki kurşunun, haftada 40 saat çalışma süresine göre hesaplanmış, zaman ağırlıklı ortalama konsantrasyonu 0.075 mg/m³ ten fazla ise,

Çalışanlardan herhangi birinin kanındaki kurşun seviyesi 40 μg Pb/100 ml kandan fazla ise.

Kimyasal Maddelerle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik Ek-2. R.G.:13.08.2013, s. 28733

Tablo 1: Bir akü fabrikası kanda kurun düzeyleri

Grafik 1: Bir akü fabrikası kanda kurşun düzeylerinin grafiği

Kanda kurşun tahlillerinde, çalışma ortamına genellikle girmeyen insan kaynakları bölümünde çalışan 5 personelin (yapılan: 13 kan tahlilinde) kanda kurşun düzeyi en yüksek 12 µg/dL, ortalama 9,98 µg/dL bulunmuştur. Diğer çalışanların büyük bir yüzdesinin tıbbi gözetim yapılacak seviyede olduğu görülmektedir (Tablo ve Grafik:1).

Yanlış yapmayan insan yoktur. İnsanlık yanlışını kabul ve düzeltmekle olur⁽¹⁹⁾ .

Albert Einstein

Çalışma ortam ölçümleri

Akü fabrikalarında; çalışma ortam atmosferinde (çalışanların solunum bölgesinde) inorganik kurşun ve bileşiklerinin 8 saatlik belirlenen referans süre için ölçülen veya hesaplanan zaman ağırlıklı ortalama (TWA) değerinin 0,15 mg/m³ ü geçmemesi, düzenli olarak (en geç yılda bir) ölçümünün ve analizinin yaptırılması gerekmektedir.

Resim 8 – Çalışma ortam atmosferinden kişisel sunuk kalmayı (maruziyeti) gösterecek şekilde kurşun numunesinin alınması(25.05.2006)

Bu bağlamda kanda kurşun seviyesi ölçülen iş yerinde 25.05.2006 günü İş Sağlığı ve Güvenliği Araştırma ve Geliştirme Enstitüsü’ne (İSGÜM) çalıma ortamında kurşun düzeyi ölçtürülmüş, mesleki maruziyet sınır değerli olan 0,15 mg/m³  geçen çalışmaların yapıldığı yerlerde çalışanlara (FFP2 veya FFP3 filtreli) kullan at türü maske yerine yarım yüz maskeleri verilmiş ve kullandırılmıştır (Resim:5).

Çalışma ortamında zemin ve tezgahların üzerine gelebilecek kurşun ve kurşun oksit tozlarının emilmesi için aspirasyon sistemi kurulmuş, tozlar bunkerlerde toplanmaktadır (Resim:12,13).

Yalnızca seyrederek çok şey görebilirsiniz.

Doğru zamanda doğru yerde beş dakika bulunmanız, saatlerce amaçsız şekilde gezinmek yerine geçebilir⁽⁶⁾.

Kanda kurşun düzeyi neden çok yüksek?

İşveren, iş sağlığı ve güvenliği görevlilerinin (işyeri hekimi ve iş güvenliği uzmanı) yapılan risk değerlendirmesine göre önerdiği, standartlara uygun solunum yolları koruyucusunu (maskeyi) verdiği halde neden kanda kurşun düzeyi yüksek çıkmıştır? Sorusunun bir çok yanıtı vardır.

İşyerinde yatay ve dikey düzlemler incelendiğinde boruların, havalandırma kanallarının, korkulukların, kablo tavalarının, hortumların, rafların, hatta makine ve tezgahların üzerinde yoğun miktarda kurşun ve kurşun oksit (vb.) tozların biriktiği görülmektedir (Resim:9,10,14,15). Buralarda birikecek kadar ortama yayılan toz ve dumanlar herhalde hava hareketleri ile her yere dağılacaktır.

Resim 9-  Doğal gaz, basınçlı hava boruları, korkuluklar ve aspirasyon kanallarının üzerine biriken tozlar

Resim 10 –  Akü fabrikasında kablo tavası, hortum ve boruların üzerine biriken tozlar

Oysa bu işyerlerindeki bina ve eklentileri, atölyeler, geçit, depo ve ambarlar ile bakım odalarının duvar, taban, tavan, pencere, kapı ve diğer yerleri, her zaman düzenli, temiz ve bakımlı bir şekilde bulundurulması gerekir(di).

Resim 11 – Tertip, düzen ve temizliğin önemini vurgulayan ışıklı güvenlik tabelası

İşyerini temiz tutmak güvenli çalışmanın ilk adımıdır. Gündüz ve gece devamlı olarak çalışan bu işyerinde bu temizliğin, günlük olarak ya işin (vardiyanın) başlamasından önce veya bitiminden sonra yahut yapılan işin gereğine göre ara dinlenmelerinde yapılması ve her halde çalışma sırasında yapılmaması gerekir(di).

Resim 12, 13 –  Çalışma ortamına ve yüzeylere yaylan kurşun oksit tozlarının vakumlu sistem ile toplanıp (emilip) siklonlarda toplanması

Temizlik, ister aspirasyon yoluyla (Resim:12,13), ister diğer yollarla yapılsın (Resim:18), toz kaldırılmaması için, gerekli tedbirler alınarak, bunun için, önce, hurdalar düzenli olarak toplandıktan ve ağzı kapalı kaplara konduktan (Resim:7), çalışma artıkları atıldıktan sonra, yıkama, fırçalama yapılmalı veya ıslak bezler kullanılmalı(ydı). Duvarlar, borular, kanallar ve kablo tavaları ve tavanlar, sık sık temizlenmeli(ydi). Gerektiğinde sıva, badana ve boyaları yenilenmeli(ydi)⁽¹⁹⁾.
Kısacası öncelikle kurşun duman ve tozlarının çıktığı kaynakta ve yayıldığı yolda (ortamda) önlem alınmalı(ydı). Diğer bir ifade ile öncelikle teknik önlemler, daha sonra da bir takım idari/yönetsel önlemlerin alınması önceliklendirilmeli(ydi).

Kurşun zehirlenmesine karşı önlem olarak önerilen maske neden güvenli bir önlem ol(a)madı?

Kurşun ve bileşiklerinden zehirlenmeye karşı (en son çare) olarak önerilen solunum yolları koruyucusu (FFP2 maske) verilmesine rağmen  (Resim:4,6,8) çalışanların kanda kurşun düzeyleri neden hala yüksek sorusu, bazen çok basit bir şekilde de yanıtlanabilir.

Her halde 2000 yıldan bu yana maskeyi doğru bir şekilde kullanmayı, kişisel hijyeni ve endüstriyel hijyeni öğrenemedik (Resim:13,14).

Resim 14,15  – Çalışma sırasında kurşun ergitme ve ızgara döküm tezgahları üzerine bırakılmış maskeler (15.08.2008).

Öğle yemeğine ya da ara dinlenmesine giden işçiler maskelerini kurşun ergitme ocağı ve ızgara döküm makinalarının, kurşun oksit tozları ile kirlenmiş çalıştırma panelinin üzerine bırakıp gitmişledir. İş başına dönüp tekrar maskeyi kullanmaları yarardan çok zarar verebilecek bir kaynak olacaktır.

Resim 16 – Işıklı iş güvenliği uyarı sistemi

Resim 17, 18 –  Olası kurşun oksit toz yayılımını önlemek için alttan ızgaralı (damla tavalı) ve yandan emişli aspirasyon sistemi ve çalışma zeminini ıslak yöntemle temizleme yapılması

Resim 19- Akü fabrikası yemekhane girişi Resim 20- Akü fabrikasının her giriş, çıkış kapısı için önerilen el yıkama yeri örneği

Çalışanların kişisel temizlikleri için uygun ve yeterli şartlar sağlanır.

Maske, Sosyal Mesafe, Hijyen

2020 yılında tüm dünyayı etkileyen Covid-19 salgını sonucu Türkiye’de Sağlık Bakanlığının verilerine göre 13 Temmuz 2020 tarihine kadar toplam vaka sayısı 214.001, toplam vefat sayısı ise 5.382. Bu tarihte Türkiye’de 1.008 yeni korona virüs vakası tespit edilmiştir. Her gün ortalama 20 kişi yaşamını yitirmektedir(21) .

Dünya Sağlık Örgütü, anılan tarihte koronavirüsü salgını nedeniyle vaka sayılarında son 24 saat içinde rekor düzeyde bir artış gerçekleştiğini belirterek, toplam 230.370 yeni vaka bildirildiğini duyurdu(23).

13 Temmuz 2020 tarihinde kadar İngiltere’de (UK) 290.133 covid-19 vakası tespit edilmiş, bu virüsten 44.830 kişi hayatını kaybetmiş, bu tarihte ise 530 yeni vaka tesit edilmiş, hayatını kaybedenlerin sayısı ise 11 (23).

Covid-19 virüsüne karşı Sağlık Bakanlığı Bilimsel Danışma Kurulunun önerileri
1 Aralık 2019 tarihinde Çin’in Hubei bölgesinin başkenti olan Vuhan’da ortaya çıkan bir virüs salgını Covid-19 virüsüne/pandemisine karşı Sağlık Bakanlığı Bilimsel Danışma Kurulunun işyer(ler)i girişlerinde alınabilecek önlemler ve diğer yönetsel önlemlere ilişkin önerilerinin yanı sıra (24);
İş yeri ve çalıma tezgahlarının temizliği günlük olarak yapılması ve havalandırılması, (sık kullanılan alanlar daha sık temizlenmesi ve havalandırılması),
Ellerin su ve sabunla sık yıkanması (el hijyenini sağlamak için, eller en az 20 saniye boyunca su ve sabunla yıkanması), veya el antiseptiği kullanılması,
İşyeri içinde çalışırken ve dinlenme alanlarında sosyal mesafenin (1 -2 m) korunması, (buralarda da maske takmanın sürdürülmesi),
KKD’lerin uygun kullanımı konusunda eğitim verilmesi, (önce maske sonra gözlük/yüz koruyucu takılır, çıkarılırken önce gözlük/ yüz koruyucu ve en son maske çıkarılır),
İşyeri çalışanlarının kurallara uygun maske (tıbbi/bez maske!) kullan(dır)ılması/tak(tırıl)ması,
Maske nemlendikçe ya da kirlendikçe değiştirimesi, yeni maske takılırken ellerin el antiseptiği -ya da sabunlu su ile- ile temizlenmesi ,
Kişisel Koruyucu Donanımların (KKD) giyilmesi ve çıkartılması sonrasında her seferinde uygun el hijyeninin sağlanması.
Yukarıda kullanılması gerektiği belirtilen donanımlar, görevlinin aktif olarak görevini yaptığı süre boyunca kesintisiz olarak kullanılması,
Görevlinin dinlenmek üzere yerinden ayrılması halinde (çay, yemek vb.) kullanılan maske ve eldiveni çıkarması ve uygun şekilde çift poşetlere atması, görev yerine dönülürken yeni maske ve eldiven alınması/verilmesi,

Gözlük/yüz koruyucunun bir sonraki kullanıma hazırlık için %70’lik alkolle vb. dezenfektanlarla temizlenmesi,
ile iş yerinde Covid-19 bulaşısının en aza indirilebileceğini kamuoyuna duyurmaktadır.

Sonuç
1.Türkiye’de çalışma süresi uzadıkça, emekli olma yaşı arttıkça -istatistiklerde iş kazası sayısının arttığı gibi- meslek hastalığı tehisi konan kişi sayısının hızla artacağı öngörülmektedir.
2.Kurşun oksit tozu gibi tehlikeli etmen dökülmelerini kontrol etmenin en iyi yolu, gerçekleşmeden önce onları durdurmaktır. Bir diğeri, olası dökülmelerin meydana gelebileceği yerlerde damla tavaları (Resim:4,5,6) ve korumaları kullanmaktır. Dökülmeler meydana geldiğinde, güvenliği bilgi formunda belirtilen temizleme prosedürlerini takip etmek önemlidir. Döküntüler derhal temizlenmeli, çalışma tezgâhları düzenli olarak temizlenmelidir(25).
3.Yeni koronavirüs hastalığı’na (COVID-19) karşı Sağlık Bakanlığı Bilim Kurulu’nun iş yerlerinde maske kullanma ve temizlik ile ilgili -yukarıda özetlenen- önerileri eksiksiz kurşun ile çalışılan iş yerlerinde de uygulanmalıdır.
3. Ancak kurşun, kurşun oksit, silis gibi zararlı ve zehirli toz ve dumanların olduğu çalışma ortamlarında -kesinlikle- FFP2 veya FFP3 türü maske kullan(dır)ılmalıdır. Bu maskelerin ventilsiz olanları tercih edilmelidir.
4. Maske temiz yerde giyilmeli, çıkarmadan önce eller uygun şekilde yıkanmalı ve kurulanmalıdır.
5. Maske kullanılmadığı zaman temiz yerlerde muhafaza edilmelidir. Bu kuralın gerçekleştirilebilmesi için “hijyen”in önemli olduğu gıda, sağlık ve temizlik kaplarının (ambalajlarının) üretildiği işyerlerinde olduğu gibi (Resim: 20) işyerinin her bir giriş/çıkış kapılarının oluğu yerlere, el yıkama lavaboları, FFP2 maske, eldivenlerini yemekhane ya da dinlenme yerlerine (vb.) giderken muhafaza edebilecekleri yerler/raflar konulmalıdır.
6. Her düzeyde yönetici (amir) İşyerinde alınan iş sağlığı ve güvenliği tedbirlerine uyulup uyulmadığını -sürekli- izlemeli ve denetlemelidir.
7. İşyeri hekimleri, iş güvenliği uzmanları ile birlikte çalışma ortamının gözetimlerini yapmalı, işyeri bina ve eklentilerinin genel hijyen şartlarını sürekli izleyip denetlemelidir(26) .

Kaynaklar
1.https://www.reitix.com/Makaleler/Yanlis-ile-ilgili-Soylenmis-Guzel-Sozler/ID=1292
2.https://www.ttb.org.tr/dergi/index.php/msg/article/viewFile/280/260
3.https://eksisozluk.com/bernardino-ramazzini–2730403
4.https://www.aa.com.tr/tr/koronavirus/kovid-19la-maske-sosyal-mesafe-ve-hijyen-uclusuyle-mucadele-uyarisi-/1882626
5.https://www.yenicaggazetesi.com.tr/dogru-ve-yanlis-maske-kullanimi-arasindaki-farklar-maske-nasil-kullanilmali-283108h.htm
6.Balmert, Paul D., Gün Sonunda Sağ ve Salim Olmak, Kwidzyn 2016, s.35
7.http://www.sgk.gov.tr/wps/portal/sgk/tr/kurumsal/istatistik/sgk_istatistik_yilliklari
8.https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3430923/
9.Erkan, Dr.Cahit, İş Sağlığı ve Meslek Hastalıkları, Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Yayınları, Sayı 441, Ankara Üniversitesi Basımevi , Ankara 1984, s.8
10.https://www.labtrain.noaa.gov/osha600/mod24/2405-a–.htm
11.https://www.labtrain.noaa.gov/osha600/mod24/2405-b–.htm
12.https://cambridgemask.com/blog/history-of-respirators/
13.https://www.cdc.gov/niosh/npptl/Respiratory-Protection-history.html
14.https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3430923/
15.https://www.britannica.com/science/occupational-disease#ref364085
16.https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2008/10/20081011-10.htm
17.https://www.osha.gov/SLTC/batterymanufacturing/index.html
18.https://www.osha.gov/SLTC/batterymanufacturing/hazards.html
19.https://nasdonline.org/55/d001631/general-housekeeping-in-the-workplace.html
20.https://www.reitix.com/Makaleler/Yanlis-ile-ilgili-Soylenmis-Guzel-Sozler/ID=1292
21.https://covid19.saglik.gov.tr/
22.https://www.sozcu.com.tr/2020/dunya/son-dakika-dunya-saglik-orgutu-son-24-saat-icinde-vakalarda-rekor-artis-gerceklesti-5927007/
23.https://www.thesun.co.uk/news/12113879/face-mask-uk-shops-fine-coronavirus-rule/
24.https://nasdonline.org/55/d001631/general-housekeeping-in-the-workplace.html
25.https://tr.wikipedia.org/wiki/COVID-19_pandemisi
26.https://covid19bilgi.saglik.gov.tr/depo/toplumda-salgin-yonetimi/salgin-yonetimi-ve-calisma-rehberi/COVID-19_SALGIN_YONETIMI_VE_CALISMA_REHBERI.pdf

Tags: covid-19 ve işçi sağlığı, covid-19 ve işyerinde maske kullanımı, İş Güvenliği, İşçi Sağlığı, işyerinde maske kullanımı, maske