Erken ve ihtiyatlı bir korku iş güvenliğinin annesidir.
Edmund Burke(1)
Merkez üssü Kocaeli’nin Gölcük ilçesi olan 17 Ağustos 1999’da saat 03.02’de meydana gelen ve yaklaşık 45 saniye süren 7.4 büyüklüğündeki depremin üzerinden 20 yıl geçti (2).
Kuzey Anadolu Fay Hattı’nın kırılmasıyla meydana gelen, Kocaeli (İzmit, Gölcük, Karamürsel), Düzce, Sakarya, İstanbul ve Yalova’da büyük can ve mal kaybı ile yıkıma neden olan depremde resmi verilere göre 17 bin 480 kişi hayatını kaybederken on binlerce kişi yaralandı.
Marmara Depremi’nden en çok etkilenen Kocaeli’nde 9 bin 477 kişi yaşamını yitirdi, 9 bin 881 kişi yaralandı.
Derinliği 17 kilometre olan sarsıntıda yer kabuğunun sağa doğru hareket ettiği ve 120 kilometrelik bir hat boyunca kırıldığı tespit edilen depremde, 5 bin 770 iş yeri yıkıldı ya da ağır hasar gördü. 6 bin 57 iş yeri orta ve 6 bin 128 iş yeri de hafif hasarlı olarak kayıtlara geçti.
İzmit Körfezi’nin güneyinde bulunan Gölcük, Değirmendere ve Karamürsel gibi bazı yerlerde sahile yakın kısımların depremle birlikte deniz sularının altında kalması can kaybı ve hasar tespitini zorlaştıran en önemli unsur olarak gösterildi(3,4).
Türkiye’nin en büyük petrol rafinerisi TÜPRAŞ’ta çıkan yangın günlerce sürdü(2).
17 Ağustos depreminden yaklaşık 3 ay sonra, bu kez 12 Kasım’da yine Kuzey Anadolu Fay Hattı üzerinde merkez üssü Düzce olan bir başka deprem daha meydana geldi. 7.2 büyüklüğünde olan ve 30 saniye süren Düzce Depremi’nde 845 kişi hayatını kaybetti(2,3).
İşyerleri Depreme Habersiz mi Yakalandı?
Ross S.Stein, Prof.Dr.Aykut Barka ve James H. Dieterich, Cumhuriyet Gazetesi’nin 28 Eylül 1996 tarih ve 497 sayılı Cumhuriyet Bilim Teknik ekinde (dergi kapağında Deprem Riski Yüksek Yerler çizim/resim ile belirtilmiş) “1939 yılından beri Kuzey Anadolu Fayı üzerinde deprem stresinin oluşturduğu sürekli kırılma olayı ve bugün tehlikenin olduğu bölgeler üzerine bir çalışma”yı içeren “Deprem tehlikesi nerelerde yoğunlaştı?” başlıklı makalelerinde (s.497-9); deprem riskinin arttığı, bu alanların başında, Erzincan’ın doğusu, Ovacık fayı, Bingöl – Palu, batıda ise Sapanca – İzmit, Geyve, Hendek ve Düzce fayları geldiği belirtilmişti.
17 Ağustos 1999 tarihinden önce de belirtilen bölgede birçok öncü deprem kaydedilmişti. (5,6). Kocaeli’nde birçok büyük sanayi kuruluşu depreme karşı hazırlıklar yapmıştı. Bu hazırlıklar arasında, acil durum planlarını güncellemek, acil durumlara müdahale ekipleri oluşturmak, çalışanlara; 01.02.2002 tarihinde hayatını kaybeden Prof.Dr. Aykut Barka’dan deprem konusunda seminer aldırtmak, Ferial Arnas Işık’ın hazırladığı “Deprem Savunması” kitapçığı gibi dokümanları hazırlamak da vardı.
Kısacası aslında deprem bir anlamda haberli geldi.
Deprem Nedir?
Üzerine yaşanan, yaklaşık 4,5 milyar yıllık bir geçmişe sahip yerkabuğu günlük yaşantıda değişmez ve sarsılmaz olarak tanınır. Ancak yerkabuğu, dış şeklini ve iç yapısını sürekli olarak değiştiren, hızlı ve yavaş hareketlere sahip canlı bir varlık gibidir. Bu kabuk, canlıların çoğunlukla hissedemeyeceği ölçüde sürekli bir hareket ve değişim halindedir. Bu hareketler çok yavaş olup, yılda ortalama 1 cm kadardır. Yerkabuğundaki bu tür yavaş hareketin yanı sıra, bazen de yanardağı püskürmesi, deprem gibi son derece hızlı ve ani olarak gelişen hareketler de oluşmaktadır.
Depremler, yerkabuğunda doğal olarak oluşan ve saniyelerle belirtilecek kadar kısa süreli hareketlerdir. Yerkabuğunda meydana gelen depremleri oluş şekillerine göre iki grupta toplamak olanaklıdır. Bunlar, volkanik depremler ve tektonik depremlerdir.
Aktif halde bulunan volkanik bölgelerde görülen ve özellikle volkanizma sırasında oluşan depremlere volkanik depremler adı verilir.
Asıl ve en tehlikeli olan depremler tektonik depremlerdir. Bu çeşit depremler ülkemizde ve dünyada yaygın olarak meydana gelmektedir.
Yerkabuğu içinde bulunan kırıklar boyunca oluşan elastik deformasyon enerjisinin ağır ağır bir bölgede toplanması, toplanan bu enerjinin kayaçların kırılma direncini aşması sonucunda bu tür depremler meydana gelir(7).
İşyerinde Deprem Güvenliği
Sellerden, kasırgalardan ve diğer bazı doğal tehlikelerden farklı olarak, depremler aniden ve uyarı vermeden saldırır. Bununla birlikte, sahip olduğunuz veya çalıştığınız iş deprem riski altındaki bir bölgedeyse, burada çalışan ya da ziyaret eden kişilerin yaralanma olasılığını azaltmak için yapılabilecek birçok şey var. Depremler yaşanmadan önce bazı hazırlıkların önceden yapılması gerekir.
Depremlere Hazırlık
Depremlere hazırlık şunları içerir: (1) işverenlerin ve çalışanların deprem öncesinde, sırasında ve sonrasında ne yapmaları gerektiğini öğrenmesi; ve (2) bir sonraki depremden önce; iş yeri olarak kullanılan binaları ve tesisleri tasarlayan, inşa eden, düzenleyen ve bakımını yapanların yanı sıra sahiplerin, yöneticilerin ve işçilerin katılımı ile işyeri hazırlığının yapılması(8,9).
Yukarıda belirtilen hazırlıklara somut bir örnek olması için, 1973’de İzmit’te üretime geçen kendi iş kolunda dünyanın en büyük fabrikalarından biri olan işyerinde 17 Ağustos 1999 depreminin öncesinde alınan “acil durumlara hazırlık önlemleri” özet olarak belirtilebilir.
Her vardiyada acil durum ekipleri oluşturuldu. Ekip üyelerinin her birine; şahsi acil durum dolabı ve içinde alevalmaz (yanmaz)/ itfaiyeci elbisesi (ceket, pantolon), çizme, eldiven.
Acil durumlardan etkilenmesi en az olabilecek ya da etkilenmesi beklenmeyen bir yerde (işyeri girişinde), acil durumlara müdahale malzemesi (Yedek karbondioksitli (CO2), Kuru Kimyevi Tozlu yangın söndürme cihazları, yedek yangın hidrant hortumları, bu hortumların düz ve ayarlı lansları ile köpük lansları, kriko(lar), levye(ler), tel kesme makas(lar)ı, tel ve saç kesme makas(lar)ı, balyoz, takım çantası, el fenerleri, yağmurluklar, çizmeler ve sedye konmuştu.
İşyerinde tüm acil çıkış kapıları, dışarı yöne açılacak şekle getirildi ve kolay görünürlüğü arttırmak için kavun içi renge boyandı, ışıklı yön ve çıkış işaretlerine ilave olarak fosforlu lümenli yön işaretleri konuldu.
17 Ağustos 1999 gece 03:02’de sarsıntın başlamasından az sonra elektrikler, kısa süre sonrasında da jeneratöre bağlı acil durum aydınlatması kesilmiştir. İçeride çalışan işçiler özellikle fosforlu lümenli yön işaretlerinin yardımı ile kendilerini dışarı atabilmişlerdir. İşyerinde –herhalde biraz da şansın yardımı ile – hiçbir çalışanın burnu bile kanamamıştır.
Ancak işyerinde, önceden öngörülemeyen, aşağıdaki resimlerde görüldüğü gibi çok ciddi yapısal hasarlar oluşmuştur.
Depremde en büyük tehlike, düşen ve fırlayan cisimlerden kaynaklanmaktadır.
Unutmadık, Unutmayacağız…
Ancak o gece evlerinde, muhtemelen uykuda olan yukarıda betimlenen işyerinin çalışanlarından; elektrik bakımcısı Sabahattin Arda, dokumacı Gencay Kara, laborant Vicdan Erol, makina bakımcı Yusuf Aslantaş, iplik üretim operatörü Ahmet Öznar, forklift operatörü – sendika baştemsilcisi İrfan Yıldız ve elektronik mühendisi Nejat Tanrıkulu o sırada işyerinde vardiyada olanlar kadar şanslı olamadılar.
Deprem İçin Alınacak Önlemler
Öncelikle, depremin can ve mal kaybıyla sonuçlanmaması için tesis ve bina inşaatının proje aşamasından itibaren, ilgili yönetmelik ve standardlara uygun olarak uzman kişilerce doğru yapılandırılmalı. Sağlam yapılan tesis ve bina ve buraları kullananların doğru davranışları sayesinde yaşam korunur ve riskler en aza iner.
Deprem öncesinde, sırasında ve sonrasında sergilenecek doğru davranış biçimleri hem hayat kurtarır hem de maddi kayıpları azaltır (10) .
İşyerlerinde Ne Yapımalı?
- Deprem öncesi uyulması gereken kurallar:
Etkili bir şekilde sabitlenmemiş, desteklenmemiş, takviye edilmemiş veya başka bir şekilde emniyete alınmamış yapısal olmayan eşyalar, depremde güvenlik tehlikesi yaratır ve çok ciddi mal kaybına neden olabilir. Tasarım ve inşaat profesyonellerinin daha işin başında, derem tehlikesini de göz önüne alarak; inşaatı güvenli yapmaları, tesisat ve makinaları güvenli yerleştirmeleri, ekipmanı uygun seçmeleri, işyeri yönetiminin de anılan bina, makine ve tesisatın uygun bakım ve onarımının yapılabilmesi için bakım personeli veya diğer çalışanların işe uygun seçilmesi ve eğitilmesi gerekir.
1.1. İşyeri ve şantiye sahası, bürolar, laboratuvarlar, ambarlarda ve sosyal tesislerde çalışanların yapacağı işler:
- Ağır malzemeleri raf ve dolapların alt gözüne koyunuz. Devamlı çalıştığınız yerlerde üzerinize devrilebilecek ağır malzemelerin olmamasına dikkat edin.
- Yuvarlanabilecek veya hareket edebilecek malzeme ve araçların hareketlerini engelleyecek şekilde önlem alınız.
- Su, hava, kimyasal madde vb. hatları sabitleyerek güvenliğini sağlayınız.
- Elektrik kablo hatları ve kanalların güvenliğini sağlayınız.
- Aydınlatma lambalarının kontrollerini yapınız.
- Raf, dolap, pano vb. devrilmeyecek şekilde duvara sabitlemesini sağlayınız.
- Çıkış yollarında geçişi engelleyebilecek eşya ve malzemeleri bulundurmayınız.
- İşyerinin iş güvenliği uzmanı ve çalışan temsilcisi tarafından en geç iki yılda bir (o işyeri için düzenlenecek bir) Deprem Güvenliği Kontrol Listesi Formu’na göre saha kontrolü yapılmalıdır.
Çalışanların/İşçilerin deprem sırasında ve sonrasında karşılaşabilecekleri tehlikeler arasında bir binanın yapısal bileşenleri, tefrişatı veya uygun olmayan şekilde depolanmış malzemeler bulunur. Olası gaz kaçakları veya elektriksel kısa devrelerden kaynaklanan yangınlar (depremle ilgili en yaygın bina tehlikesi) sonucu yanabilir ve serbest bırakılmış (dökülmüş/saçılmış) kimyasallara maruz kalabilirler(11).
- Deprem sırasında uyulması gereken kurallar
Deprem sırasında kişiler paniğe kapılmamalı, dikkatli ve hızlı davranmalıdır. Her şeyden önce kendini korumalıdır.
Depremler herhangi bir uyarı olmadan meydana gelir ve o kadar şiddetli olabilir ki kaçamazsınız veya sürünemezsiniz; bu nedenle, muhtemelen bulunduğunuz yere çarpacaksınız. Bu yüzden deprem sizi düşürmeden önce çökmek, yakındaki sığınağı bulmak veya başınızı ve boynunuzu korumak için kollarınızı ve ellerinizi kullanmak en iyisidir. “Çök, Kapan ve Tutun” size bir deprem sırasında kendinizi hızlı bir şekilde koruma şansını verir. Mobilyaların odalarda dolaşmasına neden olan depremlerde ve hatta sonuçta çökebilecek binalarda bile(12)…
3.1. İşyeri ve şantiye sahası, bürolar, laboratuvarlar, ambarlarda ve sosyal tesislerde çalışanların yapacağı işler:
- Enerji kesilmemişse, çalışan makine ve cihazları durdurun. Elektrik şalterlerini kapatın.
- Üzerinize devrilebilecek veya dökülebilecek kimyasal maddelerden, malzeme yığınlarından, dolaplardan ve raflardan uzaklaşın.
- Yüzünüzü ve başınızı, düşen maddelere ve cam kırıklarına karşı korumak için kapatın.
- Cam kırıklarına karşı pencerelerden uzak durun.
- Duvarlardan ve metal taşıyıcı malzemelerden uzaklaşın.
- Parça kopması, düşmesi, duvar devrilmesi, tavan çökmesi, kimyasal madde depolama tankının devrilmesi vb. tehlikelerden korunmak için bulunduğunuz yere göre en yakınınızdaki; masanın altına girin, makinelerin yanına sığının, yere yan uzanın ve ayaklarınızı karnınıza doğru çekip ellerinizle başınızı yattığınız yerde koruyun. Bu pozisyonunuzu sarsıntı geçene kadar koruyun.
Çök, Kapan, Tutun
Sallanma sırasında hareket etmeye çalışmak sizi riske sokar
En büyük tehlike düşen ve fırlayan nesnelerdir.
Bina çökmesi daha az bir tehlikedir(13) .
3.2. İş makinelerinde çalışanların yapacağı işler:
- Aracınızı durdurun
- Yüklüyseniz yada yük kaldırıyorsanız, yükünüzü hemen indirin
- Araçtan dışarı çıkmayınız.
3.3. Sahada çalışanların yapacağı işler
- Binalardan, enerji hatlarından, direklerden, kimyasal madde depo alanlarından uzaklaşarak açık bir alana gitmeye çalışın.
- Eğer açık bir alana gitme olanağınız yoksa yere diz çökerek başınızı koruyunuz.
- Deniz kıyısından oluşabilecek dev dalgalara karşı önlem olarak kara yönüne doğru uzaklaşın.
- Araç kullanıyorsanız aracınızı emniyetli bir yere çekip durdurun.
(Deprem sonrası işyerinde hasar gören kolon ve kiriş güçlendirmesine bir örnek)
- Deprem sonrası uyulması gereken kurallar
- Kalabalık bir yerdeyseniz paniği engellemeye çalışın ve düzenli bir şekilde bina dışına çıkışı sağlayın.
- Yanan sigarayı söndürün. Alev çıkaran cihazları kapatın.
- Sızdıran kimyasal madde hatları varsa vanasını kapatın.
- İkinci sallantıya karşı hazırlıklı olun.
- Yanınızda bir yangın çıkmışsa (önce etraftakilere yangın çıktığını haber verin, sonra) yangın söndürme cihazı ile (bu cihazı kullanmayı biliyorsanız) müdahale edin.
- Depremden sonra sakin bir şekilde en yakın çıkış kapısından çıkarak işyeri/şantiye içindeki boş alanlara gidiniz. Daha sonra Acil Durum Prosedüründe belirtilen toplanma yerinde (bölgelerinde) toplanın.
- Toplanma bölgesinde Acil Durum Yöneticisinin vereceği görevleri bekleyin, verilen talimatlara göre hareket edin.
- Gerektiği hallerde, yangın söndürme, gaz kaçağı ile mücadele ve enkaz kaldırma çalışmalarına katılın(12,13) .
Ayrıca, bir deprem sırasında bu talimatları izleyin,
- Yapısal olarak sağlam bir binadaysanız, orada kalın. Eski, zayıf bir yapının içindeyseniz, en hızlı ve en güvenli yolu seçin.
Bir çıkış yakınında değilseniz veya yüksek binada / üst katta yer alıyorsanız, içeride kalın. Panik yapmayın; sakin olun. Bir çıkış yakınındaysanız, en kısa sürede binadan çıkın. Sakince dışarı çıkın.
- Asansör kullanmayın. Sallama durduktan sonra, açık alana ulaşmak için merdiveni kullanın.
Elektrik hatlarından, direklerden, duvarlardan, asma tavandan, korkuluktan ve düşebilecek veya çökebilecek diğer elementlerden uzak durun. Cam panelli binalardan uzak durun.
- Sarp bir yamaçtaysanız, heyelan ve kayaların düşmesi durumunda uzaklaşın.
Bir aracı sürerken, yolun kenarına çekin ve durun.
- Hasar görmüş köprüleri geçmeye çalışmayın(12,15) .
- Deprem sonrası yapılacak işler
- İşyerinin Acil Durum Prosedürleri çerçevesinde ilk yardım, kurtarma, yangın söndürme ve enkaz kaldırma çalışmaları yürütülür.
- Kritik bölgelerdeki durum ilgili yöneticiler tarafından kontrol ettirilir, gerekli önlemler aldırılır. Kritik bölgeler baraj, regülatör gibi su yapıları, kimyasal madde depo tankları ve hatları, trafolar, yüksek gerilim hatları, yakıt tankları, su depolarıdır.
- Her bölüm yöneticisi (müdürü) kendi bölümündeki hasar tespitini yapar.
Deprem sonrası, görülen aksaklıklar ve önleyici tedbirleri içeren bir “Deprem Raporu” işyeri acil durum yönetim ekibince hazırlanmalı ve o kuruluşun üst yönetimine sunulmalıdır.
Sonuç
Üst düzey yöneticilerden yarı zamanlı ve geçici işçilere kadar her çalışanın deprem sırasında ne yapacağını öğrenmesi gerekir.
Çalışanlara öğrendiklerini uygulama fırsatı verilmeli ve ilk sarsıntı veya sarsıntı hissedildiğinde kendiliğinden ve güvenle tepki vermelerini sağlamak ve kendilerini şartlandırmak için periyodik olarak deprem ve acil durum tahliye tatbikatları düzenlenmeli.
İşyerlerinde depremle birlikte oluşabilecek çökme, yangın, gaz kaçağı, kurtarma ve ilk yardım konularında yapılacaklarla ilgili görev ve sorumlulukları belirleyen “Acil Durum (Yönetim) Prosedürü”, bu prosedüre bağlı olarak o işyerine özgü hazırlanmış, uygulanabilir “Yangın Önleme ve Söndürme Talimatı”, “Tehlikeli Gaz Kaçağı ile Mücadele Talimatı”, “Kurtarma ve Teknik Onarım Talimatı”, “İlk Yardım ve Sosyal Hizmetler Talimatı” ve “İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Talimatı” vb. olmalıdır.
(Tablo ve görsellere PDF üzerinden ulaşabilirsiniz.)
Kaynaklar
- Balmert, Paul D.,Günün Sonunda Sağ ve Salim Olmak, Operasyonlarda İş Güvenliği Yönetimi İçin Süpervizörün Klavuzu, Kwidzyn (Polonya) 2016. S.229.
- https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-49322860
- https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-49322860
- https://www.ntv.com.tr/galeri/turkiye/17-agustos-1999-depreminin-19-yili-golcuk-depremi,NH4B5VENSkaSxNKqErAedQ/3VXq-b26tk6cz20BeHN9yQ
- https://www.sabah.com.tr/yasam/2019/08/17/17-agustos-marmara-depremi-20-yilinda-17-agustos-golcuk-depremi-kac-siddetinde-oldu-ve-kac-kisi-oldu
- http://www.hurriyet.com.tr/gundem/17-agustos-depremiyle-ilgili-dikkat-ceken-arastirma-domino-etkisiyle-40858054
- Taşyürek, Mustafa. Yangın ve Deprem. Kordsa İşçi Sağlığı ve Güvenliği Serisi yayın No 9, Aralık 1996 s.30
- https://www.fema.gov/earthquake-safety-work
- https://www.osha.gov/dts/earthquakes/preparedness.html
- https://www.koalay.com/blog/detay/deprem-icin-alacaginiz-onlemler-hayatinizi-kurtarir
- https://www.safetyandhealthmagazine.com/articles/17274-is-your-workplace-prepared-for-an-earthquake
- https://www.quora.com/What-are-the-basic-rules-of-response-to-follow-during-an-earthquake
13- https://www.earthquakecountry.org/library/7StepsBusiness2008.pdf
- https://www.mapfre.com.tr/blog/yasa/deprem-aninda-yapilmasi-gerekenler/
- https://www.safetyandhealthmagazine.com/articles/17274-is-your-workplace-prepared-for-an-earthquake