“Çağı yaşayabilmek için, geçmişi hayat için kullanmak ve olmuş olaylardan yeniden tarih yapmak gerekmektedir.”
Nietzsche
Kimya Güzeldir
Doç. Dr. A. Osman Gürel ve Ömer Kuleli’nin Pan Yayıncılık’dan çıkan “Kimya Güzeldir” adlı kitaplarında; “Ey okuyucu; bu kitabın başlığına aldanma!.. Bu yazılarda kimya bilgilerine rastlayabilirsin ama; kimya öğretmezler…” diyor yazarlar ve ekliyorlar: “Bilginin her alanda ve her düzeyde bilimsel taban üzerinde yayılmasına ve gelişmesine bugün dünden daha da çok inanıyoruz. Gençlerin bilimi sevmelerini, bilimsel kuşku, bilimsel yargı yollarını tanımaları istiyoruz, onların dünya görüşlerini bilimsel yaklaşımlar üzerine kurmaları gerektiğine inanıyoruz. Asıl sözümüz gençleredir.”(1)
Yaşam standardına olan katkıları nedeniyle modern hayatın önemli bileşenleri arasında bulunan kimyasalların gıdadan temiz su tedarikine, giyecek ve barınaklara, sağlık ve ulaşıma, yarı-iletken devreler ve teknolojiye hemen her alandaki rolü kritiktir.
Kimyasalların risk boyutu
Yeryüzünde yaklaşık 120 (bilinen) element var, bunlardan yaklaşık 80’i kararlıdır.
Dünyada 30 milyon kimyasal madde (bileşik) tespit edildi ve karakterize edildi. (Kimyasal Abstract Servisine göre; 2005 yılında (CAS 2005) 25 milyondan fazla organik ve inorganik kimyasal madde tescil edildi). 2002 yılında 1.780 milyar $ büyüklüğe sahip bulunan dünya kimyasal pazarının büyüklüğü 2012 yılında 4,9 trilyon $’a ulaşmıştır. 2013 yılında sektörün büyüklüğünün 5,1 trilyon $ seviyesine yükseldiği tahmin edilmektedir (2).
Kimyasalların küresel üretimi:1930: 1 milyon ton iken, 2007’de 400 milyon tona ulaştı.
Avrupa Pazarında: 103.800 kimyasal bulunmakta ve 30.000 kimyasal genellikle işyerinde kullanılmaktadır.
Kimya Gerçekten Güzel mi?
Yanıtlamadan önce Mark Twain’in şu sözünü hatırlamakta yarar var:”100 kez dikkatli olmak, bir kez öldürmekten daha iyidir”.
Kimyasalların insan sağlığına etkilerine (ve hatta bunların güvenli üretilmesi, taşınması, depolanması ve kullanılmasına) ilişkin toplum – genel olarak- çok az şey bilinmektedir. Yaşam süresince, özellikle erken çocukluk ve hamilelik döneminde düşük seviyelerde ve uzun süreler boyunca (gerek bunları kullanırken gerekse bunlarla çalışırken) kimyasal karışımlara sunuk (maruz) kalmanın etkileri hakkındaki endişeler –ev’de ve her çalışma ortamında- artmaktadır (3).
Herhalde yukarıdaki sorunun yanıtı 16.yüzyılın önemli bilim insanlarından ve modern tıbbın kurucularından biri olduğu kabul edilen İsviçreli doktor ve kimyager Paracelsus (14931541) tarafından (şu şekilde) verilmişti: “Her madde zehirdir. Zehir olmayan madde yoktur; zehir ile ilacı ayıran dozdur.” (4,5)
Paracelsus ne demek istemişti, örneklerle açıklanabilir mi?
“İş’de kimyasal tehlikeler ve güvenlik” ile ilgili bazı örnekler:
Kötü Rüzgar (!)
1945 yılında New York’un Jones Beach State Park’ta sivrisinek kontrol programının bir parçası olarak plajın üzerine DDT insektisit bulutu boşaltılmaktadır. İnsanlar için(de) kanserojen olduğu anlaşılınca, DDT kullanımı 1972 yılında Amerika Birleşik Devletleri’nde yasaklandı (6,7) .
Oysa o tarihte; araç üzerindeki güvenlik levhasında (1945) DDT’nin kuvvetli bir böcek öldürücü ve insanlar için zararsız olduğu yazıyordu (8,9) .
Düşünülürse 1943’te ilk kez Amerikalıların başlattığı bu ‘koruyucu sağlık’ uygulamasının, 1949’da, savaştan neredeyse hemen sonra dünyanın bu ücra köşesine gelmiş olması önemli bir adım (sayılmıştı).
Tabii DDT’nin ucuzluğu ve uygulama kolaylığının hatırı sayılır bir payı var(dı) bu hızda. DDT kullanımı Türkiye’de 1980’lerin sonlarına kadar yasaldı (10,11).
- Zaman, birçok örtüleri kaldırabilir – Jean-Jacques Rousseau
- Zaman büyük bir öğretmendir, yalnız ne yazık ki daima öğrencilerini öldürür – Curt Goertz
- Zaman aklı, olgunluğu ve hizmeti artırmak için bize verilmiş en değerli sermayedir – Thomas Mann (12)
Vatandaşa kimya bilgisi verebildik mi, güvenlik önlemlerini ald(ırabild)ik mi ?
Aşağıdaki bazı haber özetleri bu soruyu açıkça yanıtlamaktadır.
- BURSA’nın Karacabey ilçesi yakınlarında (02.06.2011), asit yüklü tanker şarampole yuvarlandı. Asitle temas eden tanker şoförü 33 yaşındaki Ahmet Durak ağır yaralandı (13,14).
- Bolu’da, (25 Şubat 2014’de) eşinin tıkanan lavaboyu açmak için kullandığı toz lavabo açıcının üzerine daha sonra sıvı lavabo açıcı dökmesiyle birlikte etrafa sıçrayan kimyasal maddeler 43 yaşındaki Gülseren Dinlemez’in vücudunu yaktı. Dinlemez’in yanan bölgelerine ameliyatla vücudundan alınan doku parçaları dikildi (Haber:24 Nisan 2014) (15,16,17) .
- 19 Mayıs 2014 tarihinde Elazığ’în Sivrice ilçesine bağlı Gözeli köyünde meydana gelen olayda, çobanlık yapan Aydın Kıyak (65), boğazına kaçan sineği öldürmek için yanında çobanlık yaptığı ailenin verdiği tarım ilacını içmesi sonucu zehirlenerek hastaneye kaldırıldı. F.Ü. Hastanesi yoğun bakımında solunum cihazına bağlanan ve 12 gün uyutulan Kıyak, 16 gün yoğun bakımda kaldıktan sonra taburcu oldu (18).
- Adıyaman’da 48 yaşındaki Şevket K., midesinin kirlendiğini düşünerek yaklaşık 2-3 su bardağı sıvı sabun içince hastanelik oldu (19 Temmuz 2014) (19,20).
- Antalya’nın Manavgat İlçesi’ne bağlı Side’de (01 Eylül 2014) banyoda temizlik yaparken tuz ruhu (hidroklorik asit) ve çamaşır suyunu (içinde sodyum hipoklorit bulunur) karıştıran 34 yaşındaki Meryem Kasap, havasız ortamda (reaksiyon sonucu açığa çıkan klor gazından) zehirlenerek yaşamını yitirdi (21,22,23).
- Lefkoşa’da Küçük Kaymaklı’da 31 Ekim 2014 günü, kimyasal olduğu düşünülen (ve önceden çöp konteyner’ine atılan) bir maddenin çöp arabası tarafından preslenmesi esnasında patlaması sonucu belediye çalışanı Ercan Aka yaralandı (24,25).
Bursa – Osmangazi İlçesi’nde çöp kamyonu bomba gibi patladı (27 Kasım 2015).
Belediye çalışanı çöp kamyonuna atık yüklemeye başladı. Civardaki bir liseden de atık alan 32 yaşındaki Kadir Akpunar, atıkları çöp kamyonuna yüklemeye başladığı sırada patlama meydana geldi. Okuldan aldığı atıkların içinde bulunan kimyasal madde ve deney tüpleri, sıkışarak Akpunar’ın yüzüne patladı. Akpunar’ın yüzünde yanıklar oluşurken, iki gözü de ciddi şekilde zarar gördü (26,27,28).
Bu örneklere daha birçoklarını ilave etmek olası.
İşyerlerinde neler oluyor, neler?
Prosesin güvenli dizayn edilememesi, gerçekçi risk değerlendirmelerin ve iş sağlığı – güvenliği eğitimlerin yetkin kişilerce yapılamaması, uygun kişisel koruyucu donanımın (KKD) verilmemesi ve denetimlerin yapılaması (vb.) sonucu, işyerlerinde de –zararlı ve tehlikeli – kimyasallar çalışanları; solunum yolları, ciltle doğrudan temas, sindirim yolu (ağız), göz’e temas (ya da göz emilimi) ve enjeksiyon yolu ile etkilemektedir. Sadece kimyasallar mı?
İş’te Güvenlik Tehlikeleri
Birçok iş yerinde (iş’te) genel olarak – en yaygın- olabilecek tehlike etmenler şunlardır:
Kimyasal & Toz Tehlikeleri: Ürünler, pestisitler, temizleme malzemesi, asbest, vb.
İş Organizasyonu Tehlikeleri: Strese neden olan işler/şeyler!, yalnız çalışma vb.
Güvenlik Tehlikeleri: Kaymalar, takılmalar ve düşmeler, hatalı ekipman, vb.
Fiziksel Tehlikeler: Gürültü, titreşim, aşırı sıcaklıklar, radyasyon, vb.
Ergonomik Tehlikeler: Tekrarlanan hareketler, kaldırma-taşıma, uygun olmayan duruş şekilleri, vb.)
Biyolojik Tehlikeler: Küf, mantar, böcekler / haşereler, bulaşıcı hastalıklar, virüs – bakteri vb.
Kimyasal Tehlikeler
Bir işçi, işyerinde herhangi bir formda (katı, sıvı veya gaz) bir kimyasala sunuk (maruz) kaldığında – daima- bir tehlike mevcuttur. Bazıları diğerlerinden daha güvenlidir, ancak kimyasallara karşı daha duyarlı olan bazı işçilere(de) deride tahrişe veya solunum problemleri gibi yaygın iş kazası ve hastalık(lara) neden olabilir.
Bir “kimyasal kaza” insan sağlığına veya çevreye zarar verebilecek bir veya daha fazla tehlikeli maddelerin istenmeden salıverilmesiden (serbest bırakılmasından) kaynaklanır.
Kimyasal tehlikeler belirli koşullar altında ortaya çıkabilecek kimyasal kazalardır. Bu tür olaylar yangınlar dahil patlamalara, kaçaklar veya toksik veya tehlikeli maddelerin yayılımına, insanlarda hastalık, yaralanma, sakatlık ya da ölüme neden olabilir (29) .
Bir kimya tesisinde kazanın 4 ana nedeni
Bir kimya tesisinde kazaların 4 ana nedeni vardır: İnsan hatası [sadece çalışanlar –işçiler-anlaşılmamalı], uygun olmayan eğitim, imalat hataları, uygun olmayan (yanlış) bakım.
Uygun ekipman personeli tarafından kullan(dır)ılmadığında, kazalar meydana gelebilir. Çalışanlar (personel) ekipman üzerinde çalışmak için uygunsuz araçları kullan(dırıl)maya çalıştı(rıldı)ğında, birçok yaralanmalar olur. Bu-hareket- makinalara zarar verir ve bir güvenlik tehlikesi yaratabilir.
Belirtilen 4 ana nedene beşincisi olarak yürürlükteki iş sağlığı ve güvenliği mevzuatının gereğince uygulanmaması ilave edilebilir.
“Mevzuat şöyledir, böyledir. Yeri geldiği zaman koyun mevzuatı bir tarafa. Siz zihinsel inkılabınızı devreye sokun, ‘ben bunu bu şekilde yaparım’ deyin ve yapın.” (30,31,32) [26.01.2016] anlayışını ya da talimatını –iş sağlığı ve güvenliği açısından – günümüzde en iyi uygulayanlar belki de sanayide işyeri yöneticileridir.
Çalışan kişinin sağlığı açısından bu maddelerin tanınması ile bu maddelerle temas halinde oluşabilecek zararlı etkilerin önceden bilinmesi ve olası kazaların önlenmesi olasıdır.
Kimyasal Depolama Yeri
Yangına dayanıklı güvenlik dolabı ve kimyasal madde çeşitleri (Bir HES’De) [Çelik panel dış gövde, çift cidarlı konstrüksiyon, duvarlar arası izolasyon, dökülen kimyasallar için toplama tepsisi, havalandırma düzeneği, özel kilitleme sistem ve gövde topraklaması]
Alevlenir Maddeler’le [(Alevlenir Sıvılar: Etil eter < – 20 °C, n-Hegzan < – 20 °C, Benzin < – 20 °C, Etil asetat – 4 °C, Toluen 6 °C, Etanol 12°C, Ksilen 30°C, Fuel oil 55 °C), (Alevlenir Katılar: Alkali metaller (Li, Na, K, Ca, Sr, Ba), Magnezyum ve Alüminyum metalleri – özellikle toz formda ise, Metal Hidritler, Organometalik bileşikler, Fosfor ve Sülfür) ] güvenli bir çalışma için;
– Tehlikeli maddeleri çalışma ortamınızda minimum miktarda bulundurulmalı,
- Yangına dayanıklı güvenlik dolaplarında depolanmalı,
– Büyük kapasiteli dolaplar havalandırma sistemine sahip olmalıdır.
- Aynı zamanda topraklama bağlantısı yapılmış, ısı-sigortalı ve özel kilitleme sistemine sahip olmalıdır.
– İyi havalandırılmış ortamlarda, tüm kurallara uygun çalışılmalıdır.
– Solventler – çözücüler evde, laboratuvarda, iş’de lavaboya deşarj edilmemeli ! (Malzeme Güvenlik Bilgi Formlarında ya da etiketlerinde belirtilen) bertaraf kurallarına uyulmalıdır.
Aşındırıcı ve tahriş edici maddeler buharların solunması durumunda etkisi, maddenin vücut sıvılarındaki çözünürlüğüne bağlıdır.
- Yüksek çözünürlüğe sahip gazlar burun, boğaz tahrişine neden olur (ör. Amonyak, Hidroklorik Asit dumanları).
- Az çözünür gazlar, akciğerlere burun derinliklerine nüfuz edebilir, boğaz tahrişi hissedilmeyebilir, hiçbir uyarı işareti görülmez! (ör. NO2, SO2, Hidroflorik Asit dumanları)
Aşındırıcı ve Tahriş Edici Maddeler
Kimyasallara dayanıklı iş tulumu ile çalışılmalı ve sahada acil durum ekipmanı (acil duş gibi) bulundurulmalıdır.
(Her zaman) Tüm kimyasallara potansiyel tehlikeymiş gibi davranılmalı(dır)!
Kesinlikle; koklanmamalı, cildine temas ettirilmemeli, (kimyasal maddenin kullanıldığı çalışma ortamında) yenilmemeli veya herhangi bir şey içilmemeli, çalışanlar ellerini ağızlarına sokmamalı, değdirmemeli, çalışma ortamında yiyecek maddesi bulundurulmamalı, laboratuvarda ağız ile pipetleme yapılmamalıdır.
Kimyasalların üzerindeki etiket ve güncel malzeme güvenlik bilgi formu, en iyi sağlık ve güvenlik bilgi kaynağıdır.
Evde ya da iş’de tehlikeli kimyasal maddelerin güvenli kullanımı ve taşınması için öneriler:
- Sadece yakın gelecekte kullanılacak kadar (gerekli miktarlarda) satın alınmalı ve (minimum miktarlarda) stok edilmelidir.
- Tehlikeli maddeleri – eğer olası ise – daha az tehlikeli olanlarla değiştirilmelidir.
- Bir kimyasal ürünü kullanmadan önce dikkatlice ambalajın üzerindeki talimatlar ve uyarıları okunmalıdır.
- Tehlikeli maddeleri kendi orijinal ambalajında bırakılmalı (bulundurulmalı). Asla gıda maddelerinin depolanması için kullanılan bir kap içine aktarılmamalı (konulmamalı).
- Bazik (ör:kostik) maddeler veya asitlerle çalışırken (kimyasallarla çalışma için üretilmiş) koruyucu gözlük kullanılmalıdır.
- Kolayca yanıcı maddelerle çalışan, bu maddelerden buharlarını tutuşturabilecek çıplak alev(ler), mumlar, akkor ısıtma telleri, yanan sigaralar, vb’den uzak tutulmalıdır.
- Bunları kullandıktan sonra, artıklarını/atıklarını lavabolara, tuvaletlere, çöp kaplarına dökülmemeli/atılmamalıdır. Tehlikeli atık bertaraf tesislerine gönderilmek üzere –etiketli bir şekilde güvenli bir yerde tutulmalıdır.
- Kimyasal maddeleri çocuklardan daima uzak tutulmalıdır (33).
İş yerinizde kimyasalları güvenli yönetme iş için iyidir ve herkes için iyidir!
Bir sistem (örneğin; HES’de stator ve rotor) temizliğinde aseton gibi -çok kolay yanıcı – maddeler –çalışma sahasında- güvenlik kablarında (safety cans) bulundurulmalı ve kullanılmalıdır.
“İş’de Kimyasal Tehlikeler ve Güvenlik” için; işveren ve çalışanların anahtar görevleri:
Kimyasal Maddelerle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik gibi çalışanların sağlık ve güvenlik’leri ile ilgili mevzuat uyarınca işverenler ve çalışanlar için önemli görevler vardır.
İş yerinde olan tehlikeli kimyasal maddeler belirlenmeli (envanteri çıkartılmalı), kimyasal yönetim planı oluşturulmalıdır…
Çalışanlar ve diğerleri için iş yerinde bulunan tehlikeli kimyasal maddelerin riskleri değerlendirilmelidir.
Sistem ve süreçlerin planlanmasının yapılmasında, tasarlanmasında, kurulmasında ve değişikliğe gidilmesinde, tehlikeler belirlenmelidir. Bu nedenle: Tehlike ve İşletilebilme Çalışması Metodolojisi (Hazard and Operability Studies- HAZOP ve Hata Ağacı Analizi (Fault Tree Analysis – FTA) ve Olay Ağacı Analizi (Event Tree Analysis – ETA) gibi risk analizleri sırayla; projenin çeşitli aşamalarında: tehlikelerin ortadan kaldırılmasında, azaltılmasında, en uygun araçların seçiminde uygulanmalıdır / yapılmalıdır(34) .
Tehlikeli maddelere maruziyeti makul olan en düşük seviyeye kadar kontrol edilmeli veya önlenmelidir.
Kazalar, olaylar ve acil durumlarla başa çıkmak için bazı düzenlemeler yapılmalıdır: Çalışanlara bilgilendirme, eğitim ve danışmanlık sağlamak, çalışanlara mevcut sağlık gözetimi yapmak gibi.
Çalışanlara da ayrıca görevler düşmektedir. Çalışanlar işverenler (işyerinin İSG Birim ve Yöneticileri) ile işbirliği yaparak, örneğin prosedürleri ve talimatları takip ederek, kontrol önlemlerini ve KKD’lerini tam ve doğru kullanarak, uygun havalandırma yaparak / yaptırarak ve kusurlar var ise raporlayarak (yazılı bildirimde bulunarak ),
Not: İş yerinde herhangi bir tehlikeli kimyasal maddenin dökülmesi, saçılması, kaçması vb. durumunda mutlaka –olay-raporlanmalıdır (35).
Kimyasal maddelerin kullanıldığı bakım ve onarım yapılan yerin hemen yakınında ilk yardım malzemesi ve göz duşu bulundurulmalıdır.
Sonuç:
İş’de güvenlik ve İş Güvenliği önemlidir.
Çünkü ev’de, iş’de ya da taşımacılık yaparken;
- Kuralları belirlemek bir dakikanızı alır.
- Kuralları uygulamaya koymak bir ayınızı alır.
- Kurallara uymak bir ömür güvende çalışmanızı sağlar.
Ancak;
- Kurallara uymamak hayatınızı bir saniyede mahveder.
Bana bir şey olmaz deme, iş sağlığı ve güvenliği kurallarını bil(inmeli) ve uygula(nmalı).
- Tüm kimyasalları son derecede zehirli maddelermiş gibi kabul edilmeli ve ona göre davranılmalı!
- Bilinçli ol(unmalı),
- Kullandığın kimyasalın tehlikeleri hakkında bilgi sahibi ol(unmalı),
- Birkaç kimyasalı birbirine karıştırmaktan kaçınılmalıdır. Kombinasyon (bir araya getirme) çok tehlikeli etkilere neden olabilir.
- (Kimyasalların kabları üzerindeki) Etiketi oku(nmalı), işaretlerin anlamını öğren(ilmeli),
- Güvenlik Bilgi Formunu (MSDS) dikkatlice oku(nmalı),
- “R” ve “S” ifadelerini – anlamlarını öğren(ilmeli),
- Aşındırıcı ve tahriş edici maddeler’in gözlerle doğrudan temas’ı durumunda:
– Gözlerimiz en hassas ve en değerli organlarımızdandır. Her zaman uygun koruyucu bir donanım kullanın. Kontakt lens takmayın.
– İlk yardım: 15- 20 dakika boyunca soğuk, temiz su ile yıkayın. Ovuşturmayın. Zehirlenme belirtileri olup olmadığını kontrol edin. Gözleri muayene ettirin (36).
Kaynaklar
- https://www.bilgeoguz.com/urun/37497/ kitap/pan-yayincilik/doc-dr-a-osman-gurel/kimya-guzeldir/
- http://www.tskb.com.tr/i/content/730_1_ Kimya_Sektor_Raporu_Agustos_2014.pdf
- http://www.kmo.org.tr/resimler/ekler/606d63d491d7e15_ ek.pdf?tipi=2&turu=H&sube=1
- https://tr.wikipedia.org/wiki/Paracelsus
- http://www.sozkimin.com/a/1266paracelsus-kimdir-sozleri-ve-hayati. html#ixzz40n6wOpIh
- http://www.scienceclarified.com/everyday/Real-Life-Physics-Vol-3-Biology-Vol-1/Food-WebsReal-life-applications.html
- http://www.scienceclarified.com/Co-Di/DDTdichlorodiphenyltrichloroethane.html
- National Geographic, February 1996 s.132
- https://minneapolisparkhistory.files.wordpress.com/2012/06/ddt-spray-1950-arb.jpg
- Atlas Kasım 2002, eskiatlas, Sihirli Toz DDT, Hazırlayan: Ayşe Çavdar
- http://www.arastiralim.net/ilk/page/579
- http://www.neguzelsozler.com/guzel-sozler/zaman-sozleri.html
- http://www.dha.com.tr/haberdetay.asp?Newsid=168440
- http://www.ajansbandirma.com/karacabeyde-asit-kamyonu-devrildi-sofor-feci-sekildeyandi-video-haber/
- http://www.hurriyet.com.tr/lavabo-acicivucudunu-yakti-26270866
- http://www.gazetevatan.com/lavabo-acicibomba-gibi-patladi–629893-yasam/
- http://www.aksam.com.tr/guncel/lavaboacici-vucudunu-yakti/haber-301867
- http://www.haberler.com/yuttugu-sinegioldurmek-icin-zehir-icen-coban-6188693-haberi/
- http://www.haberpan.com/haber/adiyamanda-bir-adam-midem-kirlendi-deyip-sivisabun-icti
- http://www.ensonhaber.com/adiyamandabir-adam-midem-kirlendi-deyip-sivi-sabunicti-2014-07-19.html
- http://www.yenicaggazetesi.com.tr/tuzruhu-ve-camasir-suyu-zehirledi-102214h.htm
- http://www.iha.com.tr/haber-camasirsuyundan-zehirlenen-kadin-oldu-387295/
- http://www.canlihaber.com/banyo-temizligiyapmak-isyen-kadin-tuz-ruhu-camasir-suyunukaristirinca-oldu-29729h.htm
- http://www.gundemkibris.com/cop-varilipatladi-belediye-iscisi-yaralandi-96285h.htm
- http://haberkibris.com/harmanci-sosyalmedyadan-duyurdu-2014-11-02.html
- http://www.bursadabugun.com/haber/bursa-da-cop-kamyonu-bomba-gibi-patladi-615674.html
- http://www.haberler.com/ozel-haber-copkamyonundaki-deney-tupleri-bomba-7916682haberi/
- http://www.yenidonem.com.tr/haber/bursa/deney-tupleri-bomba-gibi-patladi-1-kisiyaralandi/7606.html
- https://en.wikipedia.org/wiki/Chemical_accident
- http://www.hurriyet.com.tr/cumhurbaskanierdogan-kaymakamlara-seslendi-40045474
- http://t24.com.tr/haber/yargitay-onursalbaskani-sami-selcuk-umarim-erdogan-mevzuatibir-kenara-birakin-sozunu-savcilara-da-soylem ez,326508
- http://www.claydugas.com/refinery-injuries/main-causes-accidents-chemical-plant/
- http://www.icdo.org/en/disasters/manmade-disasters/cbr-accidents/chemical/
- https://www.coe.int/t/dg4/majorhazards/ ressources/pub/handbookfiles/4b.pdf
- http://www.hsa.ie/eng/Publications_and_Forms/Publications/Chemical_and_Hazardous_ Substances/Your_Steps_to_Chemical_Safety.pdf
- http://training.itcilo.it/actrav_cdrom2/en/osh/kemi/scan/sandh1.htm
(Tablo ve görsellere PDF üzerinden ulaşabilirsiniz.)
* Kim. Müh., İş Sağlığı + İşletme Yönetimi Bilim Uzmanı
Çalışma Bakanlığı Eski İş Güvenliği Müfettişi (1978-1985)
İş Güvenliği Uzmanı (A Sınıfı Sertifikalı)
Fişek Enstitüsü Çalışan Çocuklar Bilim ve Eylem Merkezi Vakfı Denetim Kurulu Üyesi