“Bütün dünler, bugünleri aydınlatan fenerlerdir”
Shakespeare
İş güvenliğine; çalışanların sağlığında ve verimliliğinde, kamuoyunun görüşlerinde, iş kazaları ve işyerinde yaşanan iş ekipmanlarının zarara uğramasına yol açan veya çalışan, işyeri ya da iş ekipmanını zarara uğratma potansiyeli olan olayların doğrudan ve dolaylı maliyetlerinde, çok etkili sonuçları olduğu halde günümüzde yeterince önem verildiği söylenebilir mi?
Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK)’nun 2015 yılı iş kazası ve meslek hastalıkları istatistiklerine göre, Türkiye’de 5510 sayılı Kanunun 4-1/a maddesi kapsamındaki sigortalılardan -en az- 1252 kişisi iş kazası sonucu öl(dürül)dü, 3598 sigortalının iş kazası ve meslek hastalığı sonucu meslekte kazanma gücü en az % 10 oranında azal(tıl)dı. Ayrıca, 241.547 kişinin ölümle sonuçlanmayan bir iş kazası geçirdiği bildirildi. Ancak kaç kişinin sağlığının işinden ya da işyerinden kaynaklanan nedenlerle bozulduğu ya da kötüye gittiği bilinmemektedir.
Olay, kaza veya hastalık olmadan önce, işyerinin olası (potansiyel) tehlikeleri ve bunların riskleri en basit düzeyde de olsa biraz düşünülmüş ve önlem alınmış olsaydı, yukarıda belirtilen olaylar genellikle önlenebilirdi.
Sağlık ve güvenlik önlemlerinin uygulanmasının pahalı olması, zaman alması veya karmaşık olması gerekmez; tam tersine, daha güvenli ve etkin çalışma yöntemleri çoğu kez işverenin ve hatta çalışanların masraflarını düşürebilir, daha da önemlisi, bu tür önlemler hayat kurtarabilir, iş kazaları önlenebilirdi.
Güvenlik kültürü yolculuğunda yerimiz neresi?
Dünya standartlarında bir (iş) güvenlik performansına giden yolun anlaşılması ve söz konusu performansın ölçüt alınmasına yardımcı olmak üzere 1994’te örgütsel güvenliğin sürdürülebilir ve kalıcı bir şekilde iyileştirilmesine olanak verecek bir sistem geliştirmek için çalışan bir ekipçe tasarlanan (ve adını ekip üyelerinden biri olan Vernon Bradley’e borçlu olan) ve başarısı kanıtlanmış bir sistem olan DuPont Bradley Eğrisi’ne göre, ülkemiz ya da çalıştığımız iş yerinin güvenlik kültürü seviyesi belirlenebilir(1). Peki Bradley Eğrisi neyi gösterir ve Türkiye bu eğrinin neresindedir? Burada Friedrich Nietzsche’nin ünlü sözü akla gelmektedir. “Yaptığınız işin felsefesini bilmezseniz/yapmazsanız yalnızca teknisyen olarak kalırsınız”.
Bradley Eğrisi neyi gösterir?
Bradley Eğrisi’ne göre iş güvenliği kültürünün güçlendiği aşamalar Şekil 1’de sunulmaktadır.
Şekil 1’den Bradley Eğrisi’nin dört aşamadan oluştuğu görülmektedir. Bu aşamalar reaktif, bağımlı, bağımsız ve birbirine bağlı olarak isimlendirilmektedir.
Reaktif Aşama İçgüdülere dayalı iş güvenliği aşamasıdır.
- Çalışanlar sorunun bir parçasıdır, çözümün değil.
- Hiçbir çalışan ya da yönetici herhangi bir düzeyde iş güvenliği konusunda sorumluluk kabul etmez ve onunla ilgili taahhütte bulunmaz.
- İş kazalarına neden olan ana faktörün kötü şans olduğuna yaygın olarak inanılır.
- Aslında, iş kazaları meydana gelir ve daha sonra sorunun kök nedenlerine inilmeden aceleci tedbirlerle düzeltici önlemler alınır.
Bağımlı Aşama
Gözetmenlere dayanan güvenlik aşamasıdır.
- Çalışanlar sorunun bir parçasıdır, çözümün değil.
- Atanan kişiler iş güvenliğinden sorumludur. Onlar, diğer çalışanların takip etmesi gereken kurallar, prensipler, talimatlar, prosedürleri oluştururlar.
- Bu kurallar uygulandığında iş güvenliği sağlanır.
- İş kazalarının oranları düşer ve iş kazalarının olabileceğine inanılır, çünkü iş güvenliği kuralları ihmal edilir (umursanmaz).
Bağımsız Aşama
Kendi – kendini korumaya dayalı iş güvenliği aşamasıdır.
- Çalışanlar çözümün bir parçasıdır, sorunun değil.
- Her seviyedeki çalışanlar ve yöneticiler iş güvenliği donanımlarını doğru kullanma, prosedürlere uyma, eğitim ve bireysel taahhüt konusunda iş güvenliği sorumluluğu alır.
- Herkes kendi kendine baktığında (koruduğunda) iş güvenliği başarılır.
- İş kazalarının oranı daha da azalır ve insanların kendi kendini korumadaki eksikliğinden (başarısızlığından) dolayı iş kazalarının olabileceğine inanılır.
Birbirine Bağımlı Aşama
Ekip çalışmasına dayalı iş güvenliği aşamasıdır.
- Çalışanlardan oluşan ekipler güvenlik konusunu sahiplenir, çözüm üretirler.
- Her kademedeki çalışanlar ve yöneticiler,bir takımolarak emniyet için toplu sorumluluk alırlar. İş güvenliği, iş yükünün bir parçası olarak kabul edilir ve herhangi bir ekip üyesinin risk alması kabul edilmez.
- Bir takıma ve bir organizasyona ait olmaktan duyulan gururun yanı sıra, iletişim, eğitim ve katılım iş güvenliğinin artırılması için birer anahtardır.
- İşyerinde yaralanmalar kabul edilemez. Kuruluşta sıfır iş kazası hedefini yakalamak için ciddi bir taahhüt vardır (1,2,3) .
Gerçek iyileşmenin sadece grup olarak gerçekleşebileceğine ve sıfır yaralanmanın ulaşılabilir bir hedef olduğuna inanırlar(3) .
Türkiye’de durum nedir?
İş Kanunu ve İş Sağlığı Güvenliği Kanunlarında İSG Yaklaşımı
Dünyada, özellikle Avrupa Birliği’nde (AB) 1980 yılının sonlarında iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili anlayışta ve uygulamalarda büyük değişimler yaşanmıştır. Tespit bazlı reaktif olan, sınırlı sayıda çalışanın katılımını sağlayan, sınırlı bilgilendirme ve eğitim içeren, iş sağlığı ve güvenliği konusunda uzman katılımı sağlamayan anlayış değişmiş, yerini risk bazlı proaktif olan, her konuda geniş çalışan katılımını sağlayan, her konuda çalışanı bilgilendirme gerektiren, programlı ve nitelikli, belgelendirilmiş eğitim içeren, sertifikalı geniş uzman desteği kullanımını sağlayan, önleme ve korumaya dayalı ve diğer kişileri de kapsayan bir anlayışa bırakmıştır(4).
Türkiye’de de 2003 tarihli 4857 sayılı İş Kanunu ve 2012 tarihli İş Sağlığı ve Güvenliği (İSG) Kanunu ile AB’nin yeni bir yaklaşımı (anlayışı) –yasal olarak benimsendi. İSG Kanunu ve bu kanuna göre çıkartılan 39 yönetmelik gereğince işyerlerinde “Bradley eğrisi”nde belirtilen son aşama olan ekip çalışmasına geçilmiş olması beklenir(di)/gerekir(di)(4) .
İSG Kanunu ile kamu ve özel sektör ayırımı gözetmeksizin tüm çalışanlar kanun kapsamına alındı. Bütün işyerlerinde sağlıklı ve güvenli çalışma ortamları oluşturulacaktı. Kanunla işyerlerine, risk değerlendirmesinde tespit edilen hususların da göz önünde bulundurularak, genel bir önleme yaklaşımı getirildi. Kanun, iş sağlığı ve güvenliğinde en iyi koşulları hedefleyerek, işyerlerinin mevcut durumunun sürekli iyileştirilmesini amaçlıyor. İş kazası veya meslek hastalığı ortaya çıktıktan sonra neler yapılacağı değil, iş kazası ve meslek hastalığının önlenmesi için atılacak adımlar esas olacak. Bu kapsamda işveren; çalışanları ile birlikte işin her aşamasında işten kaynaklı tehlikeleri sürekli olarak tespit ederek, muhtemel risklere karşı tedbir alacak(5) .
İSG Kanunu 5 yıl içerisinde 7 defa değiştirildi. Yapılan son değişiklikle de (4857 sayılı İş Kanununun mülga 81 inci maddesi kapsamında çalışanlar hariç) kamu kurumları ile 50’den az çalışanı olan ve az tehlikeli sınıfta yer alan işyerlerinin iş güvenliği uzmanı ve iş yeri hekimi çalıştırma zorunluluğu 1.7.2020 tarihine ertelendi. Oysa bütün işyerlerinde sağlıklı ve güvenli çalışma ortamları oluşturulacak, iş sağlığı ve güvenliğinde en iyi koşulları hedefleyerek, iş kazası veya meslek hastalığı ortaya çıktıktan sonra neler yapılacağı değil, iş kazası ve meslek hastalığının önlenmesi için atılacak adımlar esas olacak idi(5).
İSG Kanunu’ndan Sonra Türkiye için örnekler:
Bu kaza neden oldu? Önlenemez miydi?
Olay 1: 10 Aralık 2016 – Kırılan cam Iraklı gencin boğazını kesti. Kanlar içinde kalan genç olay yerinde hayatını kaybetti.
Iraklı Muhammet Abdul Majeet (25) Samsun’da sanayide iş yeri bulunan Salih Ö.’ye iş için başvuruda bulundu. Salih Ö. de Veteriner Enstitüsü binasında bir işinin olduğunu, eğer yapabilirse Iraklı genci bu iş için yanında çalıştırabileceğini söyledi. 10 Aralık 2016 tarihinde birlikte Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Veteriner Kontrol Enstitüsü Müdürlüğü Ek Hizmet Binası’na gittiler ve bu sırada Iraklı Muhammet Abdul Majeet, binadan içeri girmek istediği sırada kapıyı açık zannedip kapının camına kafasını çarptı. Kırılan cam Iraklı gencin boğazını kesti. Kanlar içinde kalan genç olay yerinde hayatını kaybetti(6,7,8).
Abdul Majeet (25)’in ölümüne neden olan bu resmi kurumun kapısına bakıldığında; kapının içeri açıldığı ve camların üzerinde –kolay görülmesini sağlayacak – herhangi bir işaretin olmadığı görülmektedir.
Oysa, İşyeri Bina ve Eklentilerinde Alınacak Sağlık ve Güvenlik önlemlerine İlişkin Yönetmelik’e göre, işyerinin (kurumun) kapılarının;
- Doğrudan dışarıya veya güvenli bir alana açılması sağlanmalı (Ek-1,m.10.a).
- İşyerlerinde bina, avlu, geçit ve ulaşım yollarında ve bunların civarında bulunan saydam veya yarı saydam duvarlar ile özellikle camlı bölmelerin, açık bir şekilde işaretlenmesi, ayrıca güvenli malzemeden yapılması veya çarpma ve kırılmaya karşı korunması, (Ek-1,m.29).
- Her iki yöne açılabilen kapıların saydam malzemeden yapılması veya bu kapılarda karşı tarafın görünmesini sağlayan saydam kısımların bulunması (Ek-1,m.35.b).
- Saydam veya yarı saydam kapıların yüzeylerinin çalışanlar için tehlike oluşturmayan güvenli malzemeden yapılması veya kırılmalara karşı korunması, saydam kapıların üzerinin de kolayca görünür şekilde işaretlenmesi (Ek-1,m,35,c).
- Kaçış yollarında bulunan kapıların, uygun şekilde işaretlenmesi, bu kapıların yardım almaksızın her zaman ve her durumda içeriden açılabilir özellikte olması (Ek-1,m.35.e) zorunluluğu var(dı).
Eğer bu yasal zorunluluklar yerine getirilmiş olsa idi, fark edilmediğinden çarpma sonucu kırılan camın neden olduğu ölümlü kaza –herhalde – olmazdı.
İSG Kanunu, kamu ve özel sektöre ait bütün işlere ve işyerlerine, bu işyerlerinin işverenleri ile işveren vekillerine uygulanır ve işyerlerinin mevcut durumunun sürekli iyileştirilmesini ister.
Kazaya neden olan kapı nasıl olmalıydı?
Resimde görülen kapı fotoğrafı 1989 yılında Almanya Hannover Üniversitesi’nin bir yemekhanesinde çekilmiştir. Resim dikkatlice incelendiğinde kapı camlarının saydam (şeffaf) olduğu, ancak içerisinde –herhalde o günkü teknoloji ve malzemeye uygunkırılmaya karşı tel kafesin bulunduğu ve kapının üzerinde kolay görülmeyi sağlayacak işaretlerin olduğu görülür. Ayrıca kapı da dışarıya doğru açılmaktadır.
Türkiye’deki İSG mevzuatı da kamu ve özel sektöre ait işyerlerinin kapılarının bu anlayışla yapılmasını istemektedir.
“Başarı, ben’li bir şey değil biz’li bir şeydir ve birçok kafa ve elin ürünüdür.” J.W.Atkinson.
Nasıl olacak?
Örnek olayın incelemesinden de anlaşılabileceği gibi, bazı kamu (resmi) kurumlar dahil bir çok işyeri Bradley eğrisine göre iş güvenliği kültürünün “reaktif / doğal içgüdüler” basamağına bile gelememişlerdir. Oysa iş ve proses kazalarını önlemek, ekonomik kayıpları ortadan kaldırabilmek için “ekip çalışması” aşamasına geçilmesi gerekir. Aslında İSG Kanununa göre; her türlü tedbirin alınması, organizasyonun ve –uygun- risk değerlendirmesinin yapılması zorunludur. Risk değerlen dirmesinin, işverenin oluşturduğu bir ekip tarafından gerçekleştirilmesi gerekir. En az 5 kişiden oluşan bu ekipte “işyerinde sağlık ve güvenlik hizmetini yürüten iş güvenliği uzmanları ile işyeri hekimleri”nin bulunması gerekir.
Yönetmek, öngörmektir
Dünya çapında olmayı hedefleyen iş sağlığı ve güvenliği uygulamalarında “reaktif/doğal içgüdüler” aşamasından, hızla birbirine bağlı “ekip” çalışması aşamasına geçmek isteyen bir işyerinde 1990 yılların ortalarında Prof. Dr. Gürhan Fişek yöneticilere verdiği eğitimde iş sağlığı ve güvenliğinin “sıfır iş kazası ve sıfır meslek hastalığı hedefi”ne ulaşabilmesi için kişisel çözümler değil, grupçu (ekip) çözümler gerektiğini şu özlü sözlerle özetlemiştir.
Tercihimiz hangisinden yana?
“Kişisel Çözümler” Sözlüğü
- Aç gözünü (yoksa) açarlar gözünü
- Ne ölü görmüşağlamış,ne düğün görmüş oynamış
- Alacağına şahin vereceğine karga.
- Bugünkü tavuk yarınki kazdan iyidir.
- Ateş düştüğü yeri yakar.
- Atın ölümü arpadan olsun.
- Av avlayanın, kemer bağlayanın.
- Ayağını yorganına göre uzat.
“Grupçu çözümler” Sözlüğü
- Can canın yoldaşıdır.
- Çanağa ne doğrarsan kaşığına o çıkar.
- Bugün bana ise yarın sana.
- El eli yıkar, iki el yüzü.
- Adamın kıymetini adam bilir.
- Ne ekersen onu biçersin.
- Az el aş kotarır, çok el iş kotarır. (Az eli aşta gör, çok eli işte gör)
- El elden üstündür.
- Tek kanatla kuş uçmaz.
- Akıl akıldan üstündür.
- Hayır söyle komşuna hayır çıksın karşına.
Sonuç
İş yerlerinin daha güvenli, daha verimli ve çevresel açıdan daha sürdürülebilir olması üzerine bir dönüşüm yaşamasına devlet liderlik etmelidir. Bu da ertelenen kanun ve yönetmelik maddeleri ile değil, İş Sağlığı ve Güvenliği Kanununun hükümleri; bu kanun kapsamındaki her türlü kamu kurum ve kuruluşları ile özel sektörün tamamına tavizsiz uygulanmalıdır.
Dökümlerin taşlama ile temizliğinin yapıldığı, iş güvenliği uzmanlığı ve iş yeri hekimliği hizmeti almayan bir işyerinin lavabosu, elektrik donanımı ve çalışan işçisinin görüntüsü (19.06.2017 Ankara) (Resim 6,7 ve 8)!,
Döküm temizleme işini yapan ve 19.yy’daki dökümhaneleri andıran bu işyerinin çalışma ortam koşullarını iş müfettişlerinin katkısı (ve baskısı) olmadan, sadece iş güvenliği uzmanları ve işyeri hekimlerinin düzelttirebilmesi ve Resim 8’dekine benzer bir şekilde çalıştırması olası değildir.
İş sağlığı güvenliği multi-disipliner bir sistem olup; diğer sistemlerin de düzgün ve verimli çalışmasıyla başarıya ulaşır. Başarıya ulaşan İSG sisteminin olduğu işletmelerde;
– Çalışanların motivasyonu artar.
– Çalışanın işyerine karşı aidiyet duygusu gelişir.
– Çalışan kendini geliştirip daha iyi imkânlarda iş aramak yerine, işletmeye / kuruma daha fazla nasıl faydalı olabileceğini düşünür.
– Personel /çalışan sirkülasyonu azalır.
– Tecrübe birikimi ve know-how artar.
– Üretim verimliliği artar.
– Bakım maliyetleri azalır.
– Kurumsal kimlik oluşur ve işletmenin kredibilitesi artar.
Sözün sonu
Kazalar önlenebilir, her işyerinde “önce güvenlik” sloganıyla çalışılmalıdır. Hedef sıfır yaralanma ve sıfır vaka olmalıdır.
Kaynak
- http://ehstoday.com/safety/nsc2012-measuring-and-strengtheningyour-safety-culture
- http://prevenblog.com/en/whatcan-we-learn-from-the-bradley-curve/
- http://www.dupont.com.tr/urunler-ve-hizmetler/consulting-services-process-technologies/brands/sustainable-solutions/sub-brands/operational-risk-management/uses-andapplications/bradley-curve.html
4..https://www.konya.edu.tr/storage/ files/department/insaatmuhendisligi/ editor/DersSayfalari/issagligi/ISGtarihiGelisimi.pdf
- https://www.csgb.gov.tr/media/2052/6331.pdf
- http://www.posta.com.tr/camkapiyi-acik-sandi-feci-sekilde-can-verdihaberi-1248362
- http://www.milliyet.com.tr/camkapiyi-acik-sanan-irakli-gencin-samsunyerelhaber-1702384/
- https://www.haberlerdenevar.com/haberdetay/1181282/Cam-kapiyi–aciksanan–Irakli-gencin-feci-sonu-haberi
* Kim. Müh., İş Sağlığı+İşletme Yönetimi Bilim Uzmanı Çalışma Bakanlığı Eski İş Güvenliği Müfettişi (1978-1985) İş Güvenliği Uzmanı (A Sınıfı Sertifikalı) Fişek Enstitüsü Çalışan Çocuklar Bilim ve Eylem Merkezi Vakfı Denetim Kurulu Üyesi