Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) istatistiklerine göre; 5510 Sayılı Kanunun (4-1/a Maddesi) Kapsamında (2013’yılında) İş Kazası/Meslek Hastalığı Geçiren Sigortalı Sayıları: 191.389, Meslek hastalığına tutulan sigortalı sayısı: 215, İş Kazası Sonucu Ölen Sigortalı Sayısı: 1.360. 2014 yılında ise; İş Kazası/Meslek Hastalığı Geçiren Sigortalı Sayıları: 221.366, Meslek hastalığına tutulan sigortalı sayısı: 494. İş Kazası Sonucu Ölen Sigortalı Sayısı: 1.626. Bu sayılar gelişmiş (daha önce sanayileşmiş) bir ülke ile kıyaslanacak olur ise, örneğin; Büyük Biritanya (İngiltere)’da 2014/15’e ait istatistik yıllığına göre ölümcül iş kazası sayısı 142, bir önceki yılda ise (2013/14) 136. Türkiye’de iş kazası sonucu öl[dürül]enlerden 1/10’den daha az. Bu ülkede 2014/15’de (bir yılda) yüksekten düşme’ler işçilerin ölümcül yaralanmaların yaklaşık on’da üçünü (41/142) oluşturmaktadır [ Düşme sonucu ölümcül yaralanmaların yaklaşık yarısı (20/41) inşaat sektöründe olmaktadır].
Düşme sonucu oluşan ölümcül yaralanmaların yarısında (20/40) işçilerin yaşı 55 ve üzerindedir. Çalışan nüfusun beşti birinden azı bu yaş bantındadır.
Büyük Britanya için kilit rakamlar (2014/15) ne diyor?
- 1,2 milyon çalışan insan işle ilgili bir hastalık geçirdi.
- Geçmişde asbest risklerine sunuk (maruz) kalma nedeniyle 2.538 mezotelyoma’dan 2.538 kişi öldü (2013).
- 2014/15’de (bir yılda) 142 işçi iş’te (iş kazası sonucu) öldü(rüldü)
- Çalışanların diğer yaralanmaları 76.000 (Yaralanma, hastalık, tehlikeli oluşumları raporlanması Yönetmeliği gereğince bildirilen) oldu.
- İşgücü Anketi’ne göre iş yerlerinde 611.000 yaralanma meydana geldi.
- 27,3 milyon iş günü işle ilgili hastalık ve işyeri yaralanmaları nedeniyle kaybedildi.
- Varolan çalışma koşullarından kaynaklanan yaralanmalar ve sağlığın bozulması yaklaşık 14,3 milyar £ [1 Pound=4,0085 TL] mal oldu (2013/14) (1,2,3).
Ölümcül olmayan yaralanmalardan raporlananların yarıdan fazlası taşıma (elleçleme) veya takılma ve kayma sonucu oluşmuştur. Bu yaralanma çeşitleri nadiren ölüm ile sonuçlanabilir(4)
Türkiye’de SGK İş Kazası ve meslek hastalıları istatistikleri (2014)’ne göre “İş Kazalarının Nedenleri” aşağıdaki iki tablo’da özetlendiği gibi belirtilmiştir
İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu’na göre (m.14.1.b) işveren(in); İşyerinde meydana gelen ancak yaralanma veya ölüme neden olmadığı halde işyeri ya da iş ekipmanının zarara uğramasına yol açan veya çalışan, işyeri ya da iş ekipmanını zarara uğratma potansiyeli olan “olaylar”ı inceleyerek bunlar ile ilgili raporları düzenleme yükümlülüğü vardır. Ancak “İşyerinde veya işin yürütümü nedeniyle meydana gelen, ölüme neden olan veya vücut bütünlüğünü ruhen ya da bedenen engelli hale getiren olay” olan “iş kazası”nı üç iş günü içinde SGK’ya bildirme yükümlüğü’nde olduğu gibi “olay”ı –ülke genelinde en azından istatistiksel olarak değerlendirmek için herhangi bir resmi kuruma – bildirme yükümlüğü yoktur. Bu nedenle İngiltere İSG istatistiklerinde beliritildiği gibi, Türkiye’de iş yerlerinde gerçekleşen “olay” /”ramak kala” sayısı bilinmemektedir. Dolayısıyla bunlardan yararlı dersler çıkartılamamaktadır. Hatta uygulamada bazı iş sağlığı ve güvenliği profesyonelleri (iş güvenliği uzmanları, iş yeri hekimleri gibi) “olay” ve “iş kazası” arasındaki farkı ayırt edememektedir.
iş kazası ile olay arasındaki fark nedir ? Bir olay eylemler ve olaylar dizisi iken, bir iş kazası artı sonuçları olan bir olaydır(5) .
En Yaygın “İşyeri Yaralanmaları Nedenleri / Çeşitleri” Nelerdir ?
Bu soru kaynakçasında şu şekilde yanıtlanmakta:
1.Aşırı zorlama – Bu çekme, kaldırma, itme, tutma, taşıma ve atma ile ilgili iş faaliyetleri yaralanmalarını içerir. İşyeri yaralanmaları ile ilgili inceleme ve istatistiklerinde bir numaralı yere sahiptir.
- Aynı seviyedeki yüzeylere düşmek – Bu ıslak ve kaygan ofis zeminlerinde düşmelerle ilgilidir. Diğer bir örnek karla kaplı işe gidiş yolunda özellikle yaşlı çalışanların düşmesi ve kaymasıdır.
- Alt seviyelere düşmek – Bu çatılar, basamaklı merdivenler, taşınabilir merdivenler gibi yüksek bir alandan aşağıya düşmeler şeklinde olur.
- Bedensel reaksiyon – Kayma, takılma sonucu düşmeden yaralanma.
- Nesnelerin darbesi (çarpması) – Raflardan düşen nesneler veya başka bir kişi tarafından düşürülenler. Bunlar çok ciddi yaralanmalara neden olabilir.
- Bir nesneye çarpmak – Bu bir kişinin yanlışlıkla duvarlar, kapılar, dolaplar, cam pencereler, masa, sandalyeler (vb.) gibi sert nesnelere çarpmasıyla oluşur.
- Yol / Trafik kazaları – Bu iş gezilerinde kullanılan otomobiller, servis araçları ile işe geliş gidiş sırasında ya da iş amaçlı taşımacılıkta oluşan kazaları içerir.
- İçinde yakalanmak / sıkıştırılmak – Bu tip yaralanma genellikle büyük ve tehlikeli makine kullanılan bir fabrikada oluşur. Aşırı sıcaklıklara sunuk (maruz) kalma da bu tür işyeri yaralanmalara bir örnektir.
- Tekrarlanan hareket – Bu tür işyeri yaralanmaları daha az belirgin fakat uzun erimde kesinlikle zararlı olanlardandır. Tekrarlanan hareketler 24/7 bilgisayar yazma ve kullanmak kas zorlanmalarına, sırt ağrılarına, görme sorunlarına ve karpal tünel sendromu’na neden olabilir.
- Saldırılar ve şiddet eylemleri – Ofis siyasetleri ve diğer tartışmalar ciddi fiziksel yaralanmalarla sonuçlanabilecek saldırılara neden olabilir (6,7) .
“İş Kazalarının Nedenleri” Nelerdir?
Endüstriyel Devrim’de (1760- 1820/40) Fabrika yöneticileri işçilerin yaralanmasının nedenlerini şöyle belirtiyordu :
- YARALANMA – iş kazaları neden olmaktadır.
- İŞ KAZALARI- işyerinde kişilerin yaralanmasına – güvensiz bir hareket veya güvensiz durum neden olmaktadır,
- GÜVENSİZ HAREKETLER/ KOŞULLAR – dikkatsiz kişiler neden olmaktadır veya kötü tasarlanmış/üretilmiş veya uygun bakımı yapılmamış ekipman neden olmaktadır.
- İNSANLARIN HATALARI- sosyal çevre tarafından oluşturulan veya soydan edinilen.
- SOSYAL ÇEVRE/SOY – bir kişi nerede ve nasıl büyüdü ve eğitildi.
“Endüstriyel Kazaların Önlenmesi”
Günümüzde akademik çevrelerce hazırlanan makalelerin (bile) çoğunluğunda bu teori hatırlatılarak “iş kazalarının nedenleri “ olarak; “Kişilerin Güvensiz Hareketleri” (kazaların %85’ini), “Güvensiz Mekaniksel veya Fizikesl Koşullar” ise kazaların %10’nun oluşturduğu [% 2 mücbir nedenlerle ] (sürekli) yinelenmektedir.
Bu yaklaşım şimdi, günümüz koşullarında da doğru olabilir mi? Basına yansıyan ve burada belirtilen nedenlere bağlı kalarak “batma” ile sonuçlanan iş kazalarını inceleyerek bu soru –belkikolayca yanıtlanabilir. Bir çok örnek arasında yalnızca bir örneği seçtik.
Olay 1: İnşaat alanında ayağına demir saplandı. (25.04.2013)
Bursa’nın İnegöl ilçesinde toplu konut inşaatında montalama elemanı olarak çalışan 31 yaşındaki Ramazan Toktaş, inşaat sahasında gezdiği sırada yerde gömülü demir parçasına basarak yaralandı (8,9) . [Not 1:Çelik ara tabanlı iş güvenliği ayakkabısı giydirilse idi bu kaza olur muydu?]
Düzeltici Eylemler (Aksiyonlar)
İş kazalarının önlenmesi, iş kazası oluşmadan önce potansiyel (olası) nedenlerin belirlenmesi ve ortadan kaldırılması ile olasıdır.
İş Kazasının Araştırılması (İncelemesi)
Benzer kazaların bir daha oluşmasını önlemek, düzeltici ve önleyici faaliyetleri belirlemek için, iş kazası olduktan sonra bu kazanın neden veya nedenlerini belirlemek için iş kazası araştırması yapılır.
ş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu (İSGK m.14.1) ve bu kanuna göre çıkartılan yönetmeliklere göre, İşveren; iş kazaları, meslek hastalıları ve olayları (ramak kala vb.) için gerekli incelemeleri yaparak raporları düzenlemesi gerekmektedir. Ayrıca; İş yeri Hekimleri ile İş Güvenliği Uzmanlarının yasal görevleri arasında; “İş yerinde meydana gelen iş kazası ve meslek hastalıklarının nedenlerinin araştırılması ve tekrarlanmaması için alınacak önlemler konusunda çalışmalar yaparak işverene önerilerde bulunmak” da vardır.
İş kazaları acaba gerçekten %88 Güvensiz Hareket, %10 Güvensiz Durum’lardan mı oluşmaktadır. Bu konuda çok çeşitli teori ve modeller ortaya konmuştur.
Kaza Nedensellik Modelleri Evrimi 1920’lerden günümüze kadar iş kazalarının (nedenleri) farklı üç aşamada izlenebilmektedir:
- Basit doğrusal modeller
- Karmaşık doğrusal modeller
- Karmaşık doğrusal olmayan modeller. (Hollnagel 2010)
- Basit doğrusal modeller
- a) İlk ardışık iş kazası modeli “Domino Etkisi” ya da Heinrich’in Domino Teorsi’dir (1931) .
- b) Bird ve Germain’nin Zarar Nedensellik modeli (1985)
- Karmaşık doğrusal modeller
- a) Enerji hasar modelleri [Gibson (1961) – Viner (1991)]
- b) Zaman sırası/dizisi modelleri (Benner (1975)
- c) Epidemiyolojik modeller
- d) Sistemik modeller [Reason’nın ‘İsviçre Peyniri ’Modeli (Reason tarafından, 2008’de yenilenmiştir)]
- Karmaşık doğrusal olmayan kaza modelleri
a)Sistemler-Teorik Kaza Modeli ve Süreci (STAMP)
- b) Fonksiyonel Rezonans Kaza Modeli (FRAM)
- c) Karmaşa (Complexity ) ve kaza modelleme
http://www.ohsbok.org.au/wp-content/uploads/2013/12/32-Models-of-causation-Safety.pdf
Kısaca birçok ”İş Kazası Nedeni Teorisi ” vardır(16,17) .
Konuya açıklık getirmek açısından bunlardan yalnızca biri aşağıda özetlenmiştir:
Örnekler
İşletme hataları:
- Güvensiz bir konumda / pozisyonda olmak
- Malzemenin düzgün olmayan şekilde istiflenmesi
- Kötü tertip düzen temizlik
- Bir koruyucunun çıkartılması
Sistem Kusurları
- Kaza önlemede köklü değişiklik yapmak
- Bir sistem veya program tasarımı veya operasyonda bir zayıflık
Sistem kusurlarına örnekler :
- Sorumluluk için uygunsuz atama
- Motivasyon ikliminin (şartlarının) uygun olmayışı
- Eğitim ve öğretimin yetersiz oluşu
- Yetersiz ekipman ve malzeme
- Personelin seçimi ve atama için yanlış işlemler (prosedürler)
- Para kaynağının uygunsuz tahsisi
İş Güvenliği Program Kusuru
İş güvenliği programının bazı yönünün bir kusuru önlenebilir bir hatanın oluşmasına izin veriyor.
- Eksik Bilgi Toplama
- Zayıf Nedensellik Analizi
- Zayıf Karşı Önlem
- Yetersiz Uygulama Prosedürleri
- Yetersiz Kontrol
Güvenlik Yönetim Hatası
İş güvenliği yöneticisinin bilgide veya motivasyonda bir zayıflığı, iş güvenliği proğramında önlenebilir bir kusur bulunmasına izin verir.
İş Kazalarına Neden Olan Faktörler
İş kazalarının nedeni genellikle karmaşıktır (kompleks ). 10 veya daha fazla etken nedenleri olabilir.
- Temel (Ana) Nedenler
– Yönetim (Sistemler ve Prosedürler’in eksikliği, ilk kademe Çevresel (Doğal ve insan yapımı. Fiziksel; aydınlatma, sıcaklık. Kimyasal; buharlar, dumanlar. Biyolojik; bakteriler, sürüngenler vb.)
– Ekipman (Tasarım ve ekipman; iş yeri düzeni, el aletleri ve ekipmanların tasarımı -bakımı. İş yeri düzenli, El aletleri ve ekipmanların tasarımı ve bakımı. Ekipman [Uygunluk, Sağlamlık ( güvenilirlik)], koruyucu’ların yerinde olması.
– Ergonomik ve erişebilirlik
– İnsan Davranışları (İş kazasına karışan kişi ile sınırlı değil. Standard operasyon prosedürlerinden sapmalar: Otorite eksikliği, kestirme yollar, koruyucuların çıkartılması.)
- Dolaylı Nedenler – Güvensiz Hareketler
- Yetkisi olmadan çalışma,
- Diğerlerini tehlike konusunda uyarmada başarısızlık,
- Tehlikeli ekipmanları kullanma,
- Yanlış ekipmanları kullanma,
- İş güvenliği prosedürlerini atlamak yada devre dışı bırakmak,
- Kontrol tedbirlerinin(önlemlerin) sorulmasında başarısızlık,
- Kişisel Koruyucu Donanımlarını kullanmamak, ve
- Eşek şakası ve benzerlerini içerir. – Güvensiz Koşullar (durumlar)
- Makina koruyucularının yetersiz veya eksik olması,
- Arızalı araç – gereç (ekipman),
- Yangın tehlikeler,
- Tertip düzen ve temiziliğin yetersiz oluşu,
- Aşırı gürültü; ve
- Kötü /zayıf havalandurma ve aydınlatma ve diğerleri,
- Doğrudan Nedenler
– Kayma, Takılma, Düşme
– Arasına Sıkışma,
– Çiğneme (Üzerinden Geçme)
– Kimyasal Maruziyet,
Bunlara yönetim sistemi ve sosyal baskılar eklenebilir.
Yönetim sisteminin baskıları sunlardır;
- Mali (finansal) kısıtlamalar,
- Taahhüt eksikliği; ve
- Politika, standard, ve/veya eğitim eksikliği.
Sosyal baskılar şunlardır:
- Grup tutumu,
- Meslek (zanaat) adetleri,
- Gelenek,
- Toplumsal tutum ve risk alma; ve
- İşyerinde ‘kabul edilebilir’ davranışlar (18).
Sonuç
H.W. Heinrich’in Domino Teoremleri gore iş kazalarının %80-88’I güvensiz hareketlerden olduğu doğru bir değerlendirme değildir. Her bir kazanın incelenerek ana nedenin, kök nedenin belirlenmesi gereklidir.
iş kazaları “hemen olan” olaylar değildir. İş kazalarının her zaman sebepleri vardır ve İş kazaları daima önlenebilir.
Bir “Olay” ve “iş kazası” olduğunda;
- Başkalarının da etkilenmemesi ve/veya (yasal) inceleme ve araştırma için olay/kaza yeri kontrol altına alınmalıdır.
- (b) “Olay Kaza Kapsamlı Sebep Analiz Tablosu” oluşturulmalı [olay/iş kazası araştırılmalı],
- (c) Düzeltici –tekrarını önleyici eylemler (aksiyonlar/faaliyetler) başlatılmalıdır.
- (d) Yasal bir gereklilik olan risk değerlendirme yöntemi olarak, işyerine özğü, yetkin kişilerce -düzenli aralıklarla – “İş Güvenliği Analizi” yapılmalıdır
İş Güvenliği Analizi’nin üç elemanı (unsuru/öğesi) vardır :
– İş adımlarının sırası
– Olası (Potansiyel) tehlikeler
– Tehlikeleri önlemek için eylemler (aksiyonlar)
Yönetimin öncülüğünde ve taahhüdünde; her çalışanın iş güvenliği sağlamada aktif bir rol alması önemlidir
Bu güvensiz hareketlerde bulunmanın sonuçlarının her zaman farkında olmak demektir.
Çalışanın, bir şeyi ne kadar zamandan beri yaptığı önemli değil, kritik olan bunları her seferinde iş güvenliği önlemlerini alarak yapmasıdır.
Güvenli çalışmada en önemli (ana) unsur (eleman/öğe) çalışanlardır.
Bilgi ve eğitim insanları güvensiz hareketler yapmasını engellemeye yardım eder
* Kim. Müh., İş Sağlığı+İşletme Yönetimi Bilim Uzmanı Çalışma Bakanlığı Eski İş Güvenliği Müfettişi (1978-1985) İş Güvenliği Uzmanı (A Sın ıfı Sertifikalı) Fişek Enstitüsü Çalışan Çocuklar Bilim ve Eylem Merkezi Vakfı Denetim Kurulu Üyesi
Kaynaklar
1.http://www.hse.gov.uk/statistics/at-a-glance. pdf
2.http://www.hse.gov.uk/statistics/overall/ hssh1415.pdf
3.http://www.hse.gov.uk/statistics/pdf/fatalinjuries.pdf
4.http://www.hse.gov.uk/statistics/causinj/ kinds-of-accident.pdf
5.http://safety.blr.com/workplace-safety-news/ safety-administration/safety-general/11zll01-WhatCauses-Workplace-Accidents/
6.http://compsourcetpa.com/top-10-mostcommon-workplace-injuries/
7.http://www.claimsjournal.com/news/national/2015/01/14/260196.htm
8.http://www.aydindenge.com.tr/ yurt/26/04/2013/insaat-alaninda-ayagina-demirsaplandi/galeri/1
9.http://haberciniz.biz/insaat-alanindaayagina-demir-saplandi-2008150h.htm
- http://haberciniz.biz/altinci-kattan-dusendemir-cubuk-ayagina-saplandi-2135159h.htm
- http://www.milliyet.com.tr/insaattandusen-iscinin-bacagina-demir-manisa-yerelfotogaleri-13669138/
12.http://www.haberler.com/boynuna-6- metrelik-demir-saplandi-7740321-haberi/
13.http://www.posta.com.tr/turkiye/HaberDetay/Demir-gogsunden-girip-sirtindan-cikti-. htm?ArticleID=346187
14.http://www.sozcu.com.tr/2016/gundem/ gogsunden-girip-sirtindan-cikti-1258502/
15.http://www.haberler.com/gaziantepgogsunden-girip-sirtindan-cikan-demirden8493506-haberi/
16.http://academic.csuohio.edu/duffy_s/Section_03.pdf
17.http://www.slideshare.net/yorkypab/ theories-of-accident-causation
- http://safety.blr.com/workplace-safetynews/safety-administration/safety-general/11zll01- What-Causes-Workplace-Accidents/ (Tablo ve görsellere PDF üzerinden ulaşabilirsiniz.)