Kuşkusuz ergonomi iş ve çalışma yaşamıyla yakından ilişkilidir. Ancak ergonomiyi sadece işle sınırlandırmak yapılabilecek en büyük hatalardan biridir. Ergonomi yaşamın ve dünyanın insana uygun hale getirilmesiyle uğraşan bir alandır. Ergonomik yetersizliklerin günlük yaşamdaki olumsuz etkileri en az iş yaşamı kadar önemlidir. Bu yetersizliklerin en büyük oranda etkilediği gruplar çocuklar, kadınlar, hamileler ve yaşılardır.
Doğumdan erken yetişkin dönemine kadar geçen sürede, boyutu hem büyüklük hem de oransal olarak en büyük değişikliğe uğrayan canlılardan birisi insandır. Büyümenin değerlendirilmesinde kullanılan başlıca ölçütler şunlardır:
1. Vücut boyutları -vücut ağırlığı ve ağırlık artış hızı -boy uzunluğu ve boy uzama hızı -baş çevresi ve baş çevresinde artma hızı -vücut bölümlerinin birbirine oranları
2. Kuvvet
3. Beceri
4. Diğer fiziksel ve psikolojik değişkenler
Doğumda insanlar 3.5 kg dolaylarında ve boyu 50 cm kadardır. Gövde bu uzunluğun %70’ini oluşturmaktadır. Bunu izleyen yirmi yıllık sürede boy 3-4 kat artarken ağırlık yirmi katına kadar artar.
Büyüme ve gelişme sürecinde belirli bir sıra düzeni vardır. Örneğin vücut kısımlarının büyümesinde başlangıçta en hızlı büyüyen bölüm baştır, ilk 6 aydan sonra göğüs çevresi hızla artar, 9-12 aydan sonra ekstremite uzaması ön plana geçer. Ergenlikte görülen büyüme hızlanmasında da önce ayak ve bacak uzunluğunda hızlı bir artış gözlenir. Bunu kalçaların enine büyümesi, daha sonra da göğsün ön-arka çapının artması, omuzların genişlemesi ve gövde uzunluğunun artması izler.
Zamana bağlı olarak değişiklikler çok büyük farklılıklar gösterir. Bu dönemlerde insanlar emekleme-yürüme-oturma ve hareket, temel becerileri kazanma, okula gitme de dahil değişik birçok etkinlikleri yerine getirirken önemli uyum süreçleri yaşarlar. İnsanların çevre beceri uyumunun en büyük güçlük yarattığı dönem ergenlik dönemidir. Boyutlarda ve fizyolojik işlevlerdeki değişim, duruş biçimiyle (postürle) bağlantılı birçok güçlükle de ortaya çıkar. Giyeceklerinden (ayakkabı dahil) kullandığı araçlara kadar birçok araç gereç postür açısından önem kazanır. Bütün bu uyumu kolaylaştıracak tasarımlarda örnek olarak alınabilecek standart bir erkek veya kız çocuğu da bulunmamaktadır.
Erkek çocuklarda genel olarak iki yaşa kadar büyüme hızlıdır, ergenliğe kadar azalır (11 yaş) daha sonra artarak 14 yaş dolaylarında en yüksek düzeye ulaşır ve yeniden yavaşlar. Son boy uzunluğuna 20’li yılların başlangıç ve ortalarında ulaşılmış olur. 14-15 yaşlarında bazı erkek çocuklar büyümelerini tamamlamış durumda iken, diğerleri güçlü bir büyüme evresine başlamış olurlar.
Kız çocukların ergenlik büyüme sıçraması 9 yaş dolaylarında başlar, 12 yaş dolaylarında en hızlı evreye ulaşır, tam erişkin boyu 16 yaş dolaylarında tamamlanır. 11-12 yaşlarda birçok kız çocuğu aynı yaştaki erkek çocuklardan daha uzundur.
Günümüzde birçok ülkede çocuklar daha hızlı gelişmekte ve olgunlaşmaktadır. Bunda sağlık etmenlerinin gelişmesi kadar çevresel uyarılmanın da önemli etkileri vardır. Büyüme gelişme temposunda gözlenen bu hızlanma ve olgunlaşmanın daha erken döneme kayması, yüzyılın eğilimi olarak adlandırılmıştır. Bu değişiklikler; ülke, coğrafya, sosyal ve kültürel özelliklere göre de önemli farklar göstermektedir. Çoğu kez kullanmaları gereken araç, gereç ve donanımı bu süreçlere uyarlamak hem ekonomik hem de teknolojik olarak olanaksızdır.
Türk çocuklarının yaşa göre büyüme eğrileri 13-14 yaşlarına kadar Batı Avrupa ve ABD beyaz ırk çocukları için verilmiş eğrilere hemen hemen eşittir.
Gelişmiş ülkelerde yayınlanan istatistikler, her yıl oldukça çok sayıda çocuğun baş, boyun ve el sıkışmalarına bağlı olarak zarar gördüğünü göstermektedir. Özellikle çocukların tüm gelişim evrelerinde baş çevresi, göğüs derinliği ve el kavrama ve sıyırma çapları tüm araç gereç ve boyut tasarımında göz önüne alınması gereken önemli değişkenlerdir. Bu gereksinimle ilgili ana baba ve öğretmen farkındalığı yok denecek düzeydedir. Çoğu kez hesaba katılmaz bile.
Ortalama ve standart sapma değerleri göz önüne alındığında kız çocuklarının erkek çocuklarına göre başlarının daha dar, göğüslerinin daha az geniş, el sıyırma ve kavrama boyutlarının ise daha küçük olduğu görülmektedir. Söz gelimi kız çocuklarının ölçülerine göre yapılacak bir geçidin erkek çocuklarının geçebilmesine olanak vermesi çok zordur. Sadece servislerle ilgili bir değerlendirme yapılmaya kalkışıldığında otomobil ve güvenlik sistemlerinin tasarımında zamana bağlı olarak vücut kütlesindeki değişimle, ayakta ve otururken vücut ağırlık merkezinin yerinin ne kadar önemli olduğu anlaşılacaktır.
Bu açıdan tüm tasarımlarda kız ve erkek çocukların boyut değişimlerinin göz önüne alınması gerekmektedir.
Çocuk diş fırçalarının bile her yaş grubu için uygun bir örneğinin olamayacağı düşünülerek ergonomik tasarımı konusunda çalışma yapılmıştır. Çocukluk yaş gruplarının farklı dönemlerine uygun biçimde tasarlanmış etkin fırçalama olanağı veren diş fırçalarının piyasada bulunmasının önemi vurgulanmıştır.
Birçok çocuk kazasında ergonomik yetersizliklerin önemli rolü bulunmaktadır. Ancak çoğu çocuk kazası bu açıdan ciddi bir değerlendirmeye alınmamakta, ayrıntılı bir kaza analizi yapılmamaktadır. Günümüzde bu tip kaza analizleri önemli ergonomik çalışmalar arasındadır ve birçok ergonomi kongresinde sunulan bildiriler arasında da önemli bir yer tutmaktadır. Kaza analizleri sorumlu aramak için değil kazanın bir daha yinelenmemesi için yapılan değerlendirmelerdir.
Teksas eyaleti zehirlenme merkezine yardım için telefonla bildirilen 86 zehirlenme olayı üzerinde yapılan bir senaryo analizinde; kazaya uğrayan çocuk, ürün, çevre ve iş açısından değerlendirme yapılmıştır. Olguların hepsi de 5 yaşın altındadır ve aşağıdaki verilere ulaşılmıştır:
– Olguların %79’unda ana-baba ve çocuk ayrı odalardayken kaza olmuştur.
– Olguların %93’ünde kaza çocuğun kendi evinde meydana gelmiştir.
– Olguların %89’unda çocuklar yakından izlenilmeye gerek duyulmayan televizyon izleme gibi bir etkinlik sırasındadır.
– Olguların %36’sında çocuk ana-baba farkına varmadan oda değiştirmiştir.
– Olguların %87’sinde ana-baba alışılagelen bir işle uğraşmaktadır.
– Olguların %59’unda zehirlenmeye yol açan madde kullanılmakta ya da açıkta bırakılmıştır. Olguların %28’inde normal yerindedir.
– Olguların %31’inde çocuğun maddeye ulaşmasını engelleyen bir engel yoktur. %36’sında tek engel masa ya da tezgâh yüksekliğidir.
– Olguların %57’sinde madde, güvenlik kapaklı kapların içindedir. Oysa tüketici güvenlik kurulu 5 yaş altındaki çocukların %85’inin kapağı 5 dakikada açamaması gerektiğini, yine %80’inin ise uygun açma tekniğinin gösterilmesine rağmen 10 dakika içerisinde kapağı açamaması gerektiğini kural olarak belirtmektedir.
Ürünler tasarlanırken daha çok ürünün işlevi, yararı ve kimi zaman giysilerde olduğu gibi albenisi ön plana çıkmaktadır. Bu araçlardaki yetersizliklerle kazalar arasında bağ kurulmaması üreticilerin yönlendirilmesini de engellemektedir. Bu nedenle çocuk ev kazaları ile çocuk araç, gereç ve donanımı arasındaki ilişkilere yönelik araştırmalara gereksinim bulunmaktadır.
Okullarda ergonomik yetersizlikler okul sağlığı hizmet kapsamına girer; öğrencilerin ve diğer okul çalışanının sağlığını yakından ilgilendirir. Bedensel, ruhsal ve sosyal yönden kişi yaşantısının en hareketli dönemi olan okul çağında, bir yandan vücut yapısının değişmesi ve gelişmesiyle ortaya çıkan sorunlara, diğer yandan sağlam bir ruhsal yapının oluşturulmasına özen gösterilmesi önerilmektedir.
Kreşler, okullar, çıraklık eğitimiyle ilgili birimlerdeki her türlü kaza boyutuna bakmaksızın ayrıntılı bir çözümleme araştırması zorunlu tutulmalıdır. Bu çözümlemede kaza oluş süreci ile ergonomik yetersizlik bağlantısına odaklanmalıdır. Temel ergonomi ilkesi hiçbir kazanın “dalgınlık, dikkatsizlik” gerekçesine dayandırılamayacağını söyler.
Kaynaklar:
Ellidokuz, H., Surlu, B., Güler, Ç. “Ergonomi ve Çocuk”, İçinde: Güler, Ç. (ed); Sağlık Boyutuyla Ergonomi; Palme Yayıncılık, Ankara, 2004.
Godfrey, S., Fontenelle, G., Brems, D., Brelsford, J.Jr., and Laughery, K. “Scenario Analysis of children’s ingestion analysis”, Proceedings of the Human Factors Society, 30th Annual Meeting. Santa Monica, CA, Human Factors Society, 566-569, 1986.
Güler, Ç. (ed). Ergonomiye Giriş (Ders Notları), Ankara Tabip Odası, Ankara, 2003.
Güler, Ç., Surlu, B. A. (Güler, Ç. ATO Ergonomi Temel Eğitim Eğitici Kursu Ders Notları.), Mimograf, Ankara, 2001.
Neufert, Ernst. Neufert Atlası, (Ç. Özaslan, çev. editörü) , Beta, İstanbul, Ekim 2000.
Nowak AJ, Skotowski MC, Widmer R, Strate J, Cugini M. A practice based evaluation of a range of children’s manual toothbrushes: safety and acceptance. Compend Contin Educ Dent. 23 (3 Suppl 2):17-24, Mar 2002.
Sanders, M. S., McCormick, E.J. Human Factors in Engineering and Design, 7th ed, McGraw-Hill, Inc. New York, 1992.
Sharif F, Khan RA, Keenan P. Poisoning in a paediatric hospital. Ir J Med Sci. 172 (2):78-80, AprJun, 2003.
(*) Prof. Dr., Hacetttepe Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı (E.) Öğretim Üyesi, Fişek Enstitüsü Çalışan Çocuklar Bilim ve Eylem Merkezi Vakfı Gönüllüsü
(Tablo ve görsellere PDF üzerinden ulaşabilirsiniz.)