1.Ev İşçisi Kimdir…
Ev hizmetleri, evlerde yaptırılan hizmet işlerini kapsar. Ülkemizde ev hizmetlerinin neleri kapsadığına ilişkin ilk yasal tanım 1 Nisan 2015 yılında çıkarılan “Ev Hizmetlerinde 5510 Sayılı Kanunun Ek 9 uncu Maddesi Kapsamında Sigortalı Çalıştırılması Hakkında Tebliğ” ile yapılmıştır. Buna göre ev hizmeti: “ev içerisinde yaşayan aile bireyleri tarafından yapılabilecek temizlik, yemek yapma, çamaşır, ütü, alışveriş, bahçe işleri gibi gündelik işler ile çocuk, yaşlı veya özel bakıma ihtiyacı olan kişilerin bakım işlerinin aile bireyleri dışındaki kişiler tarafından yapılması” olarak ifade edilmiştir. Ev hizmetinde çalışanlar ise genel olarak, bahçıvanlar (özel), bekçiler (özel; ev, tarla, mülk vb.), evde çalışan aşçılar, dadılar, mürebbiyeler, hizmetçiler, eve gelen özel öğretmenler, evlerde yaptırılan hizmet işleri, gündelikçiler, temizlikçi kadınlar, kahyalar, uşaklar, kapıcılar, seyis ve şoförler (özel) olarak tanımlanmaktadır (TÜİK, 2018).(1) Uluslararası Çalışma Örgütü’nün 2017’de yaptığı araştırmalara göre dünya genelinde 67 milyondan fazla ev işçisi vardır. Ev işçilerinin çoğunluğu da kadınlardan oluşmaktadır. Ev içi hizmetler kapsamında tanımlanan bahçıvan, şoför, uşak gibi hizmetlerde çalışanlar genel olarak erkek olmakla beraber ILO raporunda toplumsal cinsiyet eşitsizliğinin bir sonucu olarak ev temizliği, yemek pişirme, çamaşır yıkama ve ütüleme, çocuk bakımı ya da bir ailenin yaşlı veya hasta üyelerinin bakımı gibi işler kadınlarda yoğunlaşmış bu nedenle çalışanların yüzde 80’inden fazlasının kadın olduğu belirtilmiştir (ILO, 2017: 1). Türkiye’de ise TÜİK verilerine göre 611 bin kişi evde faaliyet gösteren işlerde çalışmaktadır.(2) Bu rakamın yüzde 90’ı yani 545 bini kadındır. 529 bini ise yani yüzde 86’sı kayıt dışı çalıştırılmaktadır. Aynı araştırmada ev içi hizmetlerde işçi çalıştıran işveren sayısının da 155 bin olarak belirtilmiştir.
1.Ev İşçilerinin Çalışma Hayatında Karşılaştıkları Sorunlar
Ev içi hizmetlerde çalışanların genel olarak kayıt dışı, atipik, güvencesiz ve uzun sürelerle düşük ücretlerde çalıştırılmaları çeşitli ekonomik ve hukuksal alanlarda zorluk yaşamalarına neden olmaktadır (Akbıyık, 2013:207). Ev işçisi tanımının dar anlamı ile yorumlanması, ev işçilerinin İş Kanunu kapsamı dışında bırakılması, yüzde 90’a yakınının kayıt dışı olması ve bu nedenle sağlık, emeklilik gibi sosyal güvenlik haklarından ve işçi sağlığı ve iş güvenliği önlemlerinden yoksun olması ev işçilerinin en kötü biçimlerde, geçici ve güvencesiz çalışmalarına neden olmaktadır. Bununla birlikte iş tanımlarının belirsizliği (örneğin temizlik işi için istihdam edilen birisine yemek, çamaşır vs gibi işler de yaptırılması ya da çocuk veya hasta bakımı için istihdam edilen bir kişiye yemek, temizlik gibi işler de yaptırılması), beslenme ve barınma koşullarının kötülüğü ve psikolojikfiziksel taciz gibi ciddi risklerin olması da ev işçileri için kötü çalışma koşullarını oluşturan önemli sorunlardır (Karaca ve Kocabaş, 2009:167).
1.Dünya’da ve Türkiye’de Ev İşçilerinin Örgütlenme Deneyimleri
Türkiye’de ev işçilerinin örgütlenmelerine yönelik Anayasal ve yasal bir engelleme yoktur. Örgütlenme hakkı, Anayasa’nın 51. Maddesinde, İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesinde, Uluslararası Çalışma Örgütü’nün (ILO) 87 ve 98 sayılı Sözleşmelerinde ve BM İkiz Sözleşmelerinde(3) yer alırken TBMM tarafından onaylanmış ve Anayasa’nın 90. Maddesi ile de güvence altına alınmıştır. (4) Ancak ev işçilerinde çalışanların sendikalaşması önünde birçok engel bulunmaktadır. Ülkemizde meslek esasına ya da iş yeri esasına dayanarak sendika kurma hakkı bulunmamaktadır. Bununla birlikte ev işçilerinin yüzde 90’a yakınının kayıt dışı olması sendikalaşmaları önündeki engellerden birini oluşturmaktadır.
6356 sayılı Sendikalar ve Toplu İş Sözleşmesi Kanunu’nun 3. Maddesinde sendikaların ancak iş kolu esasına göre kurulabileceği belirtilmiştir. Bu Kanun’a dayanarak çıkarılan İş kolu Tebliği’nde ev işçileri 20 sayılı iş koluna alınmıştır. Bu iş kolunda yer alan sendikalar da ev işçilerinin sorunlarına yönelik örgütlenme çalışmaları yürütmemektedir (Toksöz ve Erdoğdu, 2013).
Buna karşın Dünya’da ve Türkiye’de ev eksenli çalışanların çeşitli örgütlenme deneyimleri bulunmaktadır. Örneğin Bolivya, Filipinler, Amerika, Arjantin, Şili, Brezilya, Fransa gibi ülkelerde ev işçilerinin örgütlenme deneyimleri vardır. Sınırlı da olsa bu deneyimlerin ev işçilerinin sorunlarının görünür kılınması ve ev işçilerinin haklarını korumaya yönelik politikalar oluşturulması açısından etkili olmuştur. Bolivya’da 1996 yılında kurulan Bolivya Ev İşçileri Ulusal Federasyonu (FENATRAHOB) 2003 yılında ev işçilerinin haklarını koruyucu yasa çıkarılmasında aktif rol almıştır. Ev işçileri için çıkarılan yasayla; asgari ücret düzenlemesi, günlük çalışma süresinin 8 saat olarak belirlenmesi, haftalık ve yıllık ücretli izin hakkı, hijyenik barınma ve banyo hakları düzenlenmiştir. Filipinler’de Hong Kong Asyalı Ev İşçileri Federasyonu 2012 yılında 189 sayılı ILO sözleşmesinin imzalanması ve 2013 yılında Batas Kasambahey Yasası’nın çıkarılmasında öncü olmuştur. Bu yasayla da ev işçilerinin çalışma şartları, ekonomik ve sosyal hakları ile sosyal güvenlik hakkına yönelik iyileştirmeler yapılmıştır. Ayrıca denetim ve yaptırım üzerinde durulmuş, yasanın ihlali halinde işverenlere net cezalar öngörülmüştür.(5)
Türkiye’de ise ev işçilerinin ilk sendikal örgütlenme deneyimi, Ev İşçileri Dayanışma Sendikası’dır (Evid-Sen). 2009 yılında ev işçilerinin sorunlarına yönelik yapılan çalışmalar sonucunda Evid-Sen 15 Haziran 2011 yılında kurulmuştur. Ancak Sendika, ev işçilerinin bir iş kolunda olmadığı ve işçi olarak tanınmadığı gerekçesiyle(6) Bakırköy 3. İş Mahkemesi’nin 22 Eylül 2011 tarihli kararıyla kapatılmıştır. Sendika tarafından açılan davalar uzun yıllar sürmüş ve sonunda Evid-Sen kazanmıştır ve faaliyetlerine devam etmektedir.
İkinci örgütlenme deneyimiyse 2014 yılında kurulan İmece Ev İşçileri Sendikası’dır. İmece Ev İşçilerinin örgütlenmesi ilk olarak 2001 yılında İstanbul Esenyurt’ta kurulan Kadın Araştırmaları ve Dayanışma Merkezi’ne (KADMER) dayanmaktadır. 2005 yılında “Gündelikçi” belgeselinin çekilmesi, İmece Ev İşçileri Sendikası’nın kurulması için önemli bir adım olmuş ve 2008 yılında İmece Gündelikçi Kadınlar Birliği kurulmuştur. Bu birlik çalışmalarını geliştirerek İmece Ev İşçileri Sendikası’nı kurmuştur (Millioğulları, 2014). 2018 yılı Ocak ayı istatistiklerine göre bu sendikanın 28 üyesi vardır ve 20 No’lu Genel İşler iş kolunda yer almaktadır.
Her iki sendikanın çalışmaları oldukça sınırlı olmasına karşın ev işçilerinin; kayıt dışı çalıştırılmalarına, iş tanımlarının belirsizliklerine, cinsel taciz ve şiddete maruz kalmalarına karşı önlemler alınması aynı zamanda işçi sağlığı ve iş güvenliği öncelikli olmak üzere, ekonomik ve sosyal hakları için mücadeleler vermektedirler. Ayrıca sendikalar ev işçilerinin davalarını takip etmekte, basın açıklamalarıyla ev işçilerinin sorunlarına yönelik kamuoyu oluşturmakta, üyelerine eğitim ve bilgilendirme toplantıları gerçekleştirmektedirler. Örnek olarak cam silerken düşerek hayatını kaybeden Rukiye Şimşek’in iş kazası davası, sigortasız çalıştırılan ev işçisi Ayten Yargın’ın sigorta tespit davası İmece Ev İşçileri Sendikası tarafından takip edilen örnek davalardır.(7)
NASIL SENDİKALI OLUNUR?
- Postaneden e-devlet şifresi alınmalı.
- TC kimlik numarası ve e-devlet şifresiyle E-devlet sistemine (http://www.turkiye.gov.tr) girilmeli.
- Ekranda yer alan arama butonundan “İşçi Sendikaları Üyelik İşlemleri” başlıklı sayfa bulunmalı.
- İşçi Sendikaları Üyelik İşlemleri sayfasında yer alan “Tüm İş kolları” butonuna basılıp 20 numaralı “Genel İşler” iş kolu tıklanarak üye olunmak istenen sendika seçilmelidir.
*Kocaeli Üniversitesi, Çalışma Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri Bölümü,Yüksek Lisansı.
(1) NACE Rev.2. Avrupa Topluluğunda Ekonomik Faaliyetlerin İstatistiki Sınıflaması (2018). T97 Nace Kodu. Ss.284.
(2) Hane halkı İş gücü Araştırmasında çalışılan iş yeri durumunda “Evde” kodu alanlar, faaliyetlerini gerek kendi evlerinde gerekse başkasının evinde gerçekleştirenleri kapsamaktadır. Bu kapsama,
* Faaliyetlerini (kazak örmek, elbise dikmek, takı yapmak vb.) kendi evinde yada bir başkasının evinde gerçekleştirenler
* Düzenli ve sabit bir iş yerine bağlı olmaksızın, evlere temizliğe giden kişiler, başkasının veya kendi evinde çocuk bakıcılığı yapanlar vb.
* Randevu alarak veya almadan müşterilerinin evine veya işyerine giderek belli bir firmaya ilişkin malın satışını kendi hesabına yapan kişiler (Örneğin bir kozmetik firmasının ürünlerini satan fertler) girmektedir.
(3) BM.(1966). İkiz sözleşmeleri; Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararası Sözleşmesinin ve Kişisel ve Siyasi Haklar Uluslararası Sözleşmesi’dir.
(4) Madde 90. 5. Fıkra: Usulüne göre yürürlüğe konulmuş temel hak ve özgürlüklere ilişkin milletlerarası andlaşmalarla kanunların aynı konuda farklı hükümler içermesi nedeniyle çıkabilecek uyuşmazlıklarda milletlerarası andlaşma hükümleri esas alınır.
(5) Ayrıntılı bilgi için ; Ev İşçileri Dayanışma Sendikası, Dünyada Ev İşçiliği makalesi incelenebilir. http://evid-sen. org/?page_id=20 ( Erişim:15.03.2018).
(6) Evid-Sen. (2013). http://evid-sen.blogspot.com.tr/ ( Erişim:15.03.2018).
(7) İmece Ev İşçileri Sendikası (2014). imeceeviscilerisendikasi.org. ( Erişim:15.03.2018).
KAYNAKÇA:
Akbıyık, N. (2013). “Ev Hizmetlerinde Çalışma: Malatya’da Bir Alan Araştırması”. Yönetim ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi. Sayı: 21. Ss:207-240.
Gökçek Karaca, N ve Kocabaş, F. (2009). “Ev Hizmetlerinde Çalışanların Karşılaştıkları Sorunların Türkiye Açısından Değerlendirilmesi”. Kamu-İş Dergisi. Cilt:10. Sayı: 4. Ss: 161-176.
Erdoğdu, S. ve Toksöz, G. (2013). Kadınların Görünmeyen Emeğin Görünen Yüzü: Türkiye’de Ev İşçileri. Ankara: ILO.
Ev İşçileri Dayanışma Sendikası “Dünyada Ev İşçiliği”. http://evid-sen.org/?page_id=20 (Erişim:15.03.2018).
Evid-Sen. (2013). http://evid-sen.blogspot.com.tr/ ( Erişim:15.03.2018).
ILO (2017). “Formalizing Domestic Work” http://www.ilo. org/travail/whatwedo/publications/WCMS_559854/lang–en/ index.htm (Erişim: 15.03.2018).
İmece Ev İşçileri Sendikası. (2014). imeceeviscilerisendikasi. org/ (Erişim: 15.03.2018).
KEİG (2014). “Ev İşçileri Bilgi Notu”. http://www.keig. org/wp-content/uploads/2016/03/ev-iscileri-bilgi-notu23mayis2014.SON_.pdf (Erişim: 16.03.2018).
Manav, E. (2015). “Ev Hizmetlerinde Çalışanların Sigortalılığı”. Türkiye Barolar Birliği Dergisi. Sayı:120. Ss:509-538
Millioğulları, Ö. (2014). İMECE Ev İşçileri Sendikası Yöneticisi ile Görüşme.
MSG. (2012). “Ev İşçileri Dayanışma Sendikası- Ev İşçiliği, Toplumsal Cinsiyet ve Örgütlenme” Mesleki Sağlık ve Güvenlik Dergisi. Sayı:44. Ss: 32-40.
(15.03.2018)
Özveri, M. (2014). “Az kalsın ‹eve alınan kadın’ı sigortalayacaktık!” Evrensel Gazetesi, https://www. evrensel.net/yazi/72302/az-kalsin-eve-alinan-kadinisigortalayacaktik(Erişim: 15.03.2018).
TÜİK.(2016). Evde Faaliyet Gösterenlerin Kayıtlılık Durumuna Göre İstihdamı, Bilgi Edinme.
TÜİK (2018) “NACE Rev.2-Altılı Ekonomik Faaliyet Sınıflaması, 2018”, https://biruni.tuik.gov.tr/DIESS/SozlukDetayiGetirAction.do?surumId=1104&ustKod=yok&page= 538&duzey=0
Umutsen (2017).“EVİD-SEN Genel Başkanı Gülhan Benli: “Ev işçiliği meslek olarak görülmeli, mesleğimize itibar bekliyoruz” http://umutsen.org/index.php/evid-sengenel-baskani-gulhan-benli-ev-isciligi-meslek-olarakgorulmeli-meslegimize-itibar-bekliyoruz/ (Erişim: 15.03.2018).