İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu’na göre işveren, çalışanların işle ilgili sağlık ve güvenliğini sağlamakla yükümlüdür. Bu yükümlülüğü yerine getirirken çalışana eğitim ve bilgi verilmesi ve gerekli araç ve gerecin sağlanması için çalışmalar yapmalıdır. 2012 yılında Resmi Gazete’de yayınlanan 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu hükümleri, birkaç istisna dışında kamu ve özel sektör ayrımı yapılmaksızın tüm iş yerlerinde uygulanır. Kanunun ikinci maddesinde belirtilen istisnalardan biri ev hizmetlerinde yapılan çalışmalardır. İş sağlığı güvenliği kanunu kapsamında olmasa da, ev hizmetlerinde yaşanan kazalar, 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu’na göre, yapılan çalışmanın süresine bakılmaksızın iş kazası sayılmaktadır.
Ev hizmetlerinde çalışanlar, özel hane halklarının kendileri için yerine getiremedikleri ihtiyaçlarını karşılamak üzere çalışmaktadırlar. ILO’nun 2016 yılı kayıtlarına göre dünya çapında en az 67 milyon kişi ev hizmetlerinde çalışmaktadır. Özellikle kadın istihdam oranlarının az gelişmiş ülkelere göre daha yüksek olduğu gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde ev hizmetlerinde çalışanların sayıları giderek artmaktadır. Uşak, bahçıvan ve şoför olarak çalışan erkeklerin sayısındaki artışa rağmen ev hizmetlerinde çalışanların %80’i kadın çalışanlardır. Dünya genelinde, çalışan her 25 kadından biri ev hizmetlerinde çalışmaktadır. Ev hizmetlerinde çalışanlar belirli bir ücret karşılığında ev temizliği, yemek pişirme, çamaşır yıkama ve ütüleme, çocuk, hasta, yaşlı bakımı, bahçe düzenleme, koruma, şoförlük, evcil hayvan bakımı gibi işleri yapmaktadır. Günümüzde ev hizmetlerinde çalışanlar genellikle düşük ücret karşılığında, uzun saatler, haftalık dinlenme tatilleri garanti edilmeksizin ve zaman zaman fiziksel, zihinsel ve hatta cinsel istismara uğrayarak çalışmaktadırlar.(1)
Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanı, 2017 yılı temmuz ayı itibariyle primleri işverenler (ev sahipleri) tarafından ödenen ve ev hizmetlerinde çalışan sigortalı sayısının 42 bin 562 olduğunu açıklamıştır.(2) İşveren tarafından sigortası yatırılmadan ev hizmetlerinde çalışanların sayısının bundan çok daha fazla olduğunu tahmin etmek güç değildir.
Ev hizmetlerinin yerine getirilmesi sırasında, çalışanlar iş kazalarına uğramakta veya yaptıkları işlerden kaynaklanan hastalıklara yakalanabilmektedir. Ev hizmetlerinde çalışanların karşı karşıya kaldıkları başlıca riskler; yaralanmalar, yüksekten düşmeler, zehirlenmeler, kas ve iskelet sistemi hastalıkları, cilt tahrişleri, elektrik çarpılmaları, yanmalar gibi diğer iş kollarında da görülebilecek risklerdir. İş sağlığı güvenliği kanunu kapsamı dışında olsa bile ev hizmetlerinde yapılan çalışmalarda ortaya çıkan tehlikelere karşı alınacak basit tedbirler çalışanları hastalık ve kazalardan koruyabilir. Evde yaşanabilecek kazalar aynı zamanda ev hizmetlerinde çalışanların başına gelebilecek olan kazalardır. Ayrıca evde yapılan işlerde maruz kalınan her sağlık tehlikesi bu işleri daha sık yapan ev işçilerinde ciddi birer risk etmenine dönüşebilir.
Mutfak Çalışmaları
7 Mart 2018 tarihinde, Tekirdağ’ın Malkara ilçesinde bulunan bir evin mutfağında kullanılan tüpün patlaması yangına neden olmuştur. Çıkan yangın evin diğer odalarına da sıçramıştır. Yangına itfaiye ekiplerince müdahale edilse de evde büyük çapta maddi hasar meydana gelmiştir.(3) Mutfakta kullanılan yanıcı gazlar yangın ve patlamalara neden olabilmektedir. Tüp kullanılan mutfaklarda olduğu gibi doğal gaz kullanılan mutfaklarda da yangın ve patlamalar yaşanabilmektedir. Yanıcı gazlarda kaçak olması durumunda kullanıcıların yapacağı hatalar ciddi sonuçlar doğurabilmektedir. Yaşanan yangın ve patlamaların nedeni sızıntı yapan gazın tutuşarak ve sıkışarak patlamasıdır. Sızıntı şüphesi olduğunda kontrollerin çakmakla veya ateşle yapılması yangın ve patlamalara neden olabilmektedir. Sızıntı durumunda elektrik anahtarının açılmasıyla oluşan kıvılcım bile patlamaya yol açabilir. Özellikle yeni tüp bağlantıları yapıldıktan sonra kaçak olup olmadığı sabun köpüğü ile kontrol edilmelidir. Mutfaklarda bulunan havalandırma menfezleri gaz sıkışmasını önleyici olduğundan patlamalara karşı alınması gereken önemli tedbirlerdendir. Doğal gaz zehirli bir gaz olmamasına rağmen, solunduğunda kişinin oksijensiz kalmasına neden olduğu için tehlikelidir. Doğal gaz havadan hafif olduğu için akciğerlerdeki alveollerin yüzeylerini kaplayarak havayla temaslarını keser. Böylece, solunan hava içinde oksijen olsa da oksijen kana karışamaz ve beyindeki oksijen miktarının azalması baş dönmesine, baygınlığa ve devamı halinde ölüme yol açabilir.(4)Gaz sızıntısı şüphesi olduğunda ortam havalandırılmalı ve sızıntı kontrolleri sabun köpüğü ile yapılmalıdır. Doğal gaz sızıntısı şüphelerinde yetkililer çağrılarak tesisat kontrol ettirilmelidir.
Mutfakta yaşanabilecek kazalardan bir diğeri kesici aletlerin kullanımından kaynaklanan yaralanmalardır. Bıçakların kullanımında alınacak aşağıdaki güvenlik önlemleri kazaların yaşanması ihtimalini azaltacaktır.
- Kullanılacak bıçak kesilecek malzemeye göre seçilmelidir.
- Kesme tahtası veya düz zemin üzerinde kesim yapılmalıdır. Kesme sırasında bıçak parmakların bulunduğu yöne doğru hareket ettirilmemelidir. Parmaklar bıçaktan saklanmalıdır.
- Kullanılan bıçak keskin olmalıdır. Kör bıçak kesilen malzemenin üzerinden kayacağı için parmakların kesilmesine neden olabilir.
- Bıçaklar tezgâh üzerinde veya yıkamak üzere lavabo içinde bırakılmamalıdır. Çekmecelerde serbest şekilde ve diğer aletlerle karışık şekilde bırakılmamalıdır.
Ocak ve fırın kullanımı sırasında ısınmış tencereler, tava sapları, tencerelerin içinde bırakılmış kaşıklar, sıcak su veya yağa temastan kaynaklanan yanıklar da mutfakta sık yaşanan kazalardandır. Mutfakta çalışırken;
- Olası sıcak malzemeler çıplak elle tutulmamalıdır. Isınmış malzemeler her zaman sıcağa dayanıklı tutacaklar kullanılarak tutulmalıdır. Islak bez veya ıslak havlu ile sıcak nesneler kaldırılmamalıdır.
- Sıcak yağ veya kaynar suyu bir kaba doldurulurken, taşırken dökülmeyecek kadar boşluk bırakarak doldurulmalıdır.
- Tencere ve tavaların sapları tezgâhtan veya ocaktan taşmayacak şekilde konularak, çarpılarak düşürülmeleri engellenmelidir.
- Sıcak su musluğu en sıcaktan başlanarak değil, sıcak su miktarı yavaş yavaş artırılarak açılmalıdır.
- Yağın tencerede alev alması durumunda su ile müdahale edilmemelidir. Su yağdan daha yoğun olduğundan tencerenin altına çökecek ve ısıyla ani teması olduğunda hızla buharlaşarak, yağın sıçramasına neden olacaktır. Yağ yangınlarını aleve temas etmeden söndürebilmek için yangın battaniyeleri kullanılabilir. Battaniye, eller korunarak tencerenin üzerine kapatılmalı ve alevlerin hava ile teması kesilerek yangın söndürülmelidir.
Ergonomik Zorlanmalar
Toplumun büyük kısmı tarafından kolay işler olarak görülse de evde yapılan işlerde vücudun zorlanması, kas ve iskelet sistemi hastalıklarına neden olabilmektedir. Eğilip kalkma işlerinde, silme gibi omuz zorlanmasına neden olabilecek işlerde, ütü gibi ayakta yapılan çalışmalarda, özellikle çocuk ve hasta bakımında olabilecek taşıma işlerinde çalışanlar fiziksel olarak zorlanmaktadır. Yapılan işin vücut üzerinde yaratacağı olumsuz etkileri azaltabilmek için vücudun yapılan iş sırasındaki duruşu önem taşımaktadır.
Silme ve eğilmeyi gerektiren işlerde belden eğilmek yerine dizleri kırarak eğilmek beli korumak açısından oldukça önemlidir. Dizlerin uzun süre yerde olmasını gerektiren halı silme gibi işleri yaparken dizlik kullanılması dizlerin korunmasını sağlayacaktır.
Duvarların silinmesi sırasında kolların omuz seviyesinden yukarıda olması omuz ağrılarına neden olabilmektedir. Silme işlerinin uzun saplı temizlik malzemeleri ile yapılması kolların omuz seviyesini geçmesini engelleyeceğinden tercih edilmelidir.
Kol uzanma miktarını en aza indirebilmek için duvara veya silinecek yüzeye mümkün olduğunca yakın durulmalıdır. Eller vücuda yakın olduğunda silme sırasında uygulanacak baskı daha az kuvvet ile sağlanabilir. Küvet gibi alanların dışından uzanarak temizlik yapılmaması için küvet içine girilerek duvara yaklaşılabilir; ancak basılan yüzeyin kaymaması için zemine bez veya havlu koyularak kayma düşme engellenmelidir. Belden eğilme durumunda bel, kaldırılan yükün ağırlığını ve üst bedenin ağırlığını taşımaktadır. Beli korumak için mümkün olduğunca az yükü bele taşıtacak şekilde çalışmak gerekir.
Nevresim değiştirme, ütü gibi işlerin yapılması sırasında üst beden bükülerek bel ve boyun zorlanabilmektedir. Nevresim değiştirme sırasında dizlerin yere konması beli korumaya yönelik uygun bir davranış olacaktır. Ütü yapılırken masanın yüksekliğinin kişinin boyuna göre ayarlanabilir olması bel sağlığını korumak açısından önemlidir. Özellikle uzun süreli ütüleme işlerinde dinlenme araları verilerek kol ve omuzların korunması mümkündür.
Yüksekte çalışma
2009 yılının mart ayında Antalya ilinin Konyaaltı semtinde temizliğe gittiği evin camlarını silen ev işçisi üçüncü kattan düşmüştür. Toprak zemine düşme sonucu çalışanın kaburgaları kırılmış ve omurgasında ciddi yaralanma oluşmuştur. Geçirdiği kaza sonucu omurgasından ameliyat olan çalışan iki ay hastanede kalmış ve iki yıl boyunca çalışamamıştır.(5) Yaşanan kazanın sonucu ağırlaştıkça, işten uzak kalınması gereken süre artmakta ve güvencesiz çalışan işçilerin yaşadıkları kazaların iş kazası olarak görülmediği durumlarda ev işçileri uzun süreli gelir kesintisine uğramaktadır. Yüksekten düşme ile sonuçlanabilecek işlerin azaltılması için öncelikle cam silme işlerinde uzun saplı silecekler kullanılarak, pencere dışına çıkılması engellenmelidir. Mutfakta rafların yerleşimi, sık kullanılan malzemeler alt raflarda olacak, yükseltici ihtiyacı en aza indirilecek şekilde tasarlanmalıdır. Dengesiz araçlar yükseltici olarak kullanılmamalıdır.
Kimyasal Kullanımı
Temizlikte kullanılan ürünlerin doğallıktan uzaklaşması tehlikeli kimyasalların mutfaklara kadar girmesine neden olmuştur. Endüstriyel ürünlerin temizlik işlerini hızlandırması cazip gelmekte; ancak günlük hayatımızda sıklıkla kullanılmaları sağlık sorunlarına ve kazalara yol açmaktadır. 2017 yılının haziran ayında bayram hazırlığı için banyo temizliği yapan ev hanımı karıştırdığı temizlik malzemeleri yüzünden zehirlenmiştir. Yaşadığı olay sonucu 5 gün yoğun bakımda kalan ev hanımı, yaşamını yitirmiştir. Temizlemeye başlamadan önce tuz ruhu ve çamaşır suyunu banyoya yaymış ve bir süre sonra fenalaşarak bayılmıştır. Yaşanan bu kazanın can kaybı ile sonuçlanmasının önemli nedenlerinden biri, ev hanımının astım hastası olması olmuştur.(6) Çamaşır suyu olarak bilinen sodyum hipoklorit ile tuz ruhu olarak bilinen hidroklorik asit karıştığında tepkimeye girerek klor gazı açığa çıkmasına neden olur. Klor gazı suyla temas ettiğinde hipoklorit asit ve hidroklorik asit oluşmasına neden olur.(7) Klor gazının solunması ve soluk borusunda suyla temas etmesi sonucu oluşan bu tahriş edici asitler göz ve boğazları etkileyerek nefes darlığı, gözlerde yanma, boğazda daralma ve akciğer ödemine yol açar. Temizlik sırasında karıştırılan tuz ruhu ve çamaşır suyundan çıkan gazın solunması, bu nedenle, boğulmaya yol açabilir. Özellikle solunum zorluğu çeken astım ve kronik bronşit hastalarında bu denli güçlü bir etki ağır zehirlenmelere neden olabilmektedir. Klor gazı zehirlenmeleri başka şekillerde biliniyorsa da, temizlik sırasında yaşanan klor gazı zehirlenmesi ilk kez Türkiye’deki vakalar sonucunda literatüre girmiştir.(8)
Kimyasal temizlik malzemelerinden tahriş edici olanların solunmasının yanında cilde teması da zararlıdır. Kimyasalların yoğun kullanımı ya da çamaşır suyu gibi etkili kimyasalların cilde temas edecek şekilde kullanımı sonucunda ciltte kuruluk, döküntü, kızarıklık görülebilir, cilt hassaslaşabilir. Bu nedenle, tehlikeli olduğu düşünülmeyen kimyasalların bile cilde teması en aza indirilmeli ve kimyasal temizleyicilerle yapılan çalışmalarda lastik eldiven kullanılmalıdır.
Banyo, tuvalet gibi alanlarda yapılan ıslak temizlemeler kayma düşme kazalarına neden olabilmektedir. Islak ve deterjanlı zeminlerde hareket özellikle banyo gibi kaygan zeminlerde zordur. Kayma ve düşmenin engellenebilmesi için bu alanların temizliğinin kaymaz tabanlı terlikler kullanılarak yapılması ve en az hareket edecek şekilde temizliğe başlanması uygun olacaktır. Temizlik tamamlandıktan sonra, kurutma yapılmalı ve kullanıcıların kazaya uğramaları da engellenmelidir.
Elektrik Kullanımı
Evlerde kaçınılmaz olarak kullanılan elektrik ve elektrikli aletler kazalara, yangınlara ve yanıklara neden olabilmektedir. Kırıkkale ili Cemal Gürsel Caddesi üzerinde bulunan 8 katlı bir binanın son katında 11 Mart 2018 tarihinde yangın çıkmıştır. Yangın diğer dairelere sıçramadan kontrol altına alınmıştır. Yapılan araştırmalar sonucunda yangının evde bulunan bir oyuncağın şarj aletinin alev alması ve ortaya çıkan alevlerin halıyı tutuşturmasıyla yayıldığı anlaşılmıştır.(9) Evde yaşanabilecek elektrik kazalarında elektrikli aletlerin hatalı kullanımının yanı sıra elektrik tesisatından kaynaklanan aksaklıkların da payı vardır. Bu nedenle;
- Elektrik tesisatı kontrol edilmiş olmalıdır, elektrik arızalarına yetkili elektrikçiler tarafından müdahale edilmesi sağlanmalıdır. Evde kullanılan tüm prizler topraklı olmalıdır.
- Evde kullanılan aletlerin elektrik kablolarının izolasyonlarında açılmalar varsa bunlar değiştirilmelidir, arızalı aletler kullanılmamalıdır.
- Elektrik kabloları sıcaktan, sudan ve yağdan uzak tutulmalıdır, fişi prizden çıkarmak için kablodan çekilmemelidir. Elektrikli aletlerin temizliği yapılırken aletin fişi çekilmelidir. Elektrik kabloları takılıp düşmeye neden olabilecek şekilde gelişigüzel yerleştirilmemelidir.
- Prizlere aşırı yüklenilmemelidir. Prize takılan fiş sigortanın atmasına neden oluyorsa, aynı prizi kullanmakta ısrar edilmemelidir.
- Elektrik kablolarının tutuşması durumunda yangına müdahaleden önce sigorta kapatılmalıdır. Evlerde bulunacak yangın söndürme tüpleri alevler büyümeden yangını söndürebilmek için oldukça faydalıdır.
Psikososyal Tehlikeler
Ev hizmetlerinde, özellikle hasta ve çocuk bakımı işlerinde, çalışanların haber niteliği taşıyan uygunsuz davranışlarda bulunması ve bunların medyada yaygın şekilde yer bulması sonucu ev sahipleri çalışanların davranışlarını gözleme ihtiyacı hissetmektedir. Kullanılan yöntemlerden biri, evlere kamera sistemlerinin yerleştirilmesi ve anlık görüntüye internet aracılığıyla uzaktan ulaşılmasıdır. İşverenler genellikle çalışanları gözetlemenin davranışlarını olumlu yönde değiştireceğini düşünmektedirler. Ancak gözetlenme durumu çalışanın hem işini yaparken hem de özel hayatındaki davranışlarını olumsuz etkileyebilmektedir. Gözetlenen çalışanlarda stres artışı, kişilik özelliklerinden feragat etme ve mahremiyet sorunları ortaya çıkmaktadır. Gözetleme altında çalışanlar sağlık sorunları, stres ve ahlaki tehlikelerle karşı karşıya kalmaktadır.(10)
Sonuç
Ev hizmetlerinde yapılan çalışmalar 6331 Sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu kapsamında olmasa da, evlerdeki çalışmalarda alınabilecek sağlık ve güvenlik önlemleri hayati önem taşımaktadır. Ev hizmetlerinde çalışanlar evde yaşanabilecek kaza ve sağlık tehlikeleri ile sık karşılaşacakları için kendi evinde bu işleri yapan kişilerden daha fazla risk altındadırlar. Ayrıca, kas ve iskelet sistemi hastalıkları, kesikler, yanıklar, elektrik kazaları, zehirlenmeler gibi tehlikelerin yanı sıra uzun çalışma saatleri, belirsiz izin günleri, belirsiz dinlenme araları, sağlık hizmetlerinden yararlanamama gibi sorunlarla da karşı karşıyadırlar. Ev hizmetlerinde ev sahiplerinin ve çalışanların alacağı önlemler ve ev hizmetlerinde çalışanlara diğer işlerde çalışanların sahip olduğu hakların sağlanması ev hizmetlerinde çalışanların sağlık ve güvenliklerini fiziksel, ruhsal ve sosyal anlamda geliştirecektir.
* Endüstri Mühendisi, İş Güvenliği Uzmanı ve Fişek Enstitüsü Çalışan Çocuklar Bilim ve Eylem Vakfı Gönüllüsü
Kaynaklar:
- http://www.ilo.org/global/docs/ WCMS_209772/lang–en/index.htm
- https://www.siyasetcafe.com/evhizmetlerinde-calisan-sigortali-sayisi-42-bin563-28108h.html
- http://www.haberturk.com/yerelhaberler/59072605-mutfakta-tup-patladi-yangincikti
- http://www.wiki-zero.com/index.php?q=a HR0cHM6Ly9lbi53aWtpcGVkaWEub3JnL3dpa 2kvTGlxdWVmaWVkX3BldHJvbGV1bV9nYXM
- http://www.guvenlicalisma.org/index.php?option=com_ content&view=article&id=13257:ev-iscisiminire-inal-davasi-goruldu&catid=146:eveksenli&Itemid=243
- https://www.cnnturk.com/turkiye/temizlikicin-yaptigi-karisimdan-zehirlenerek-oldu
- http://www.wiki-zero.com/index.php?q= aHR0cHM6Ly90ci53aWtpcGVkaWEub3JnL3d pa2kvS2xvcg
- https://www.dailysabah.com/turkey/2017/07/24/turkish-womens-cleaningobsession-in-international-medicaljournals-1500835358
- http://www.milliyet.com.tr/kirikkale-de-evyangini-kirikkale-yerelhaber-2651832/
- https://www.lemauricien.com/article/ negative-effects-cctv-workplace-surveillance/
(Tablo ve görsellere PDF üzerinden ulaşabilirsiniz.)