Usta yazar Yaşar Kemal’in konusunu İstanbul’dan alan “Kuşlar da Gitti” romanının bir yerinde;
“-İnsanlık öldü mü? Dedim
-Yok, dedi, ölmedi, ölmedi ama bir yerlerde sıkıştı kaldı herhalde
-Nerede kaldı acaba?
Mahmudun yüzü bir an sevinç ışığında şakıdı. İnsanlık belki Mahmudun bu ağız dolusu gülücüğünde, yürek dolusu sevincindedir, kim bilir, belki kuşlar da gitti, dedi Mahmut sonra hiç konuşmadık. Kuşlar da gitti, kuşlarla birlikte de… ne olacak kuşlar da gitti” der.(1)
Eşi dönecek diye göç etmiyor!
Ancak Anadolu’da gitmeyen kuşlar da var. Bayburt’un Arpalı beldesindeki Merkez Camii’nin kubbesindeki eşi 10 yıl önce elektrik akımına kapılarak telef olan leylek, o tarihten itibaren sert geçen kışa rağmen göç etmiyor (Haberin tarihi: 07/11/2013) (3,4)
Özellikle yaz aylarında leyleklerin elektrik tellerine çarparak akıma kapılmalarına sıkça tanık olunmaktadır (AKEDAŞ Şarkikaraağaç işletme şefliği, 17 Ağustos 2015 ) (5)
Özellikle birçok yavru leylek uçma denemeleri sırasında, elektrik tellerine çarpılarak yaşamını yitirmektedir (Haberin tarihi:17 & 19.02.2010, Söke’ye bağlı Avşar Köyü) (6,7,8).
Elektrik akımına kapılarak yanmaya başlayan kuş (Ör: Leylek, atmaca, karga vb.) direkten aşağıya düşerse ne olur?
(Yüksek) Gerilim direklerinin altındaki bitkilerin (ot, ekin ve çalıların) özellikle kuruduğu aylarda yangın çıkmasına neden olur. 15.08.2012 tarihinde Bandırma’nın Ayyıldız tepesinde tanık olduğumuz ve söndürdüğümüz bir yangın başlangıcı ve yanan leylek Fotoğraf 1 ve 2’de görülmektedir.
Olay 1, 15.08.2012 – Bandırma Ayyıldız Tepesi , Elektrik direğinde akıma kapılıp yanarak yere düşen leyleğin başlattığı yangın. (Tesadüfen o anda orada geçen elektrik üretim şirketi çalışanlarınca söndürülmüştür).
Kuş’lar Yangın Çıkarmış!
Kırsal bir gezinti yapıldığında leylek, karga, şahin, kartal, atmaca gibi kuşların özellikle elektrik direklerine konduğu ya da yuva yaptıkları gözlemlenebilir. Bunların elektrik direklerine konup- kalkma sırasında kanatlarını elektrik iletim hatlarına temas etmeleri durumunda akıma kapılması nedeniyle yanarak yere düşmeleri sonucu, kendilerinin telef olmalarının yanı sıra, direk altında bulunan bitkilerin (ot, çalı, orman ya da ekili alanların) yanmasına, ciddi miktarda maddi kayıplara neden olduğunu, çalışanların ve yöre halkının yaşamlarını tehdit ettiğini ya gözlemleriz ya da yazılı ve görsel basından izleriz. Örneğin:
Olay 2, 28.06.2012 – Yüksek Gerilim Hattına Konan Karga Yangın Çıkardı
Çanakkale’nin Çan İlçesi’nde, yüksek gerilim hattına konan karga yanarak telef olurken, düştüğü otluk alanı tutuşturup yangına neden oldu (9,10) .
Olay 3, 05.09.2012 – Silifke ilçesine bağlı Kurtuluş köyünde elektrik akımına kapılan leylekler telef oldu
Köy Muhtarı Zeynel Özkan, Uluslararası Ramsar Sözleşmesi ile koruma altında bulunan Göksu Deltası’nda yer alan Kurtuluş köyünde, çok sayıda leyleğin elektrik çarpması sonucu telef olduğunu söyledi (12,13) .
Olay 4, 14.07.2014- Elektrik teline takılan leylek yangın çıkardı
Şarkikaraağaç ilçesinin Çavundur köyünde, elektrik nakil hatlarına konan ve tellerin şase yapması sonucu alev aldıktan sonra tarlaya düşen leylek yangına sebep oldu(14,15) .
Olay 5, 16.08.2014 – Bilecik’de güvercin yaktı
Bozüyük ilçesinde, bir kuşun yüksek gerilim hattına çarpması sonucu meydana gelen arazi yangınında 24 dönüm buğday ekili alan zarar gördü(16).
Olay, 10.07.2015- Elazığ’da karga yaktı
Elazığ merkeze bağlı Sütlüce ve Yenikonak köyünde çıkan yangında yaklaşık 2 bin dönüm tarım arazisi (ekili) ve meşelik alan zarar gördü. Yangının tarlaların üzerinden geçen elektrik tellerine bir karganın temas etmesi nedeniyle oluşan elektrik kontağı sonucu çıktığı iddia edildi (21).
Olay 6, 09.06.2015 – Yılanı elektrik iletim direğine çıkartan şahin (Hawk)
(Benzer olayların sadece Türkiye’de olmadığını gösteren bir örnek) ABD’nin Kaliforniya Eyaletinin San Diego ilinin Sorrento Vadisi’nde elektrik tellerine değen yılanın çıkardığı kıvılcımlar çalılık alanın yanmasına ve yaklaşık 10.000 $ zarara neden oldu (17,18) .
Olay 7, 07.07.2015 – Karga 600 dönümlük araziyi kül etti
Batman’da, bir karganın elektrik tellerine çarpması sonucu çıkan kıvılcım nedeniyle 600 dönüm üzerine bulunan Beşiri ilçe girişindeki Kaymakam Raşit Zengin Hatıra Ormanı yandı Çıkan yangında yüzlerce çam ve fıstık ağacı zarar görürken çevredeki tarım arazileri de zarar gördü (19,20) .
Olay 8, 23 & 25.07.2015- Tarla Yangınına ‘Kuş’ Neden Olmuş
Yozgat’ın İnceçayır ve Kababel köyleri ile Sorgun ilçesinin Karakaya ve Dişli köylerinin arazilerinin birleştiği hububat ekili alanda çıkan yangına kuş neden oldu.
Kartal veya atmaca olduğu düşünülen bir kuşun elektrik hatlarına takılıp, kontak yaptırması sonucunda çıkan kıvılcımların kuru olan ekin saplarını tutuşturarak, yangına neden olduğu düşünülmektedir.”
Sorgun’da son bir hafta içerisinde elektrik trafosuna çarpılan karga nedeniyle yaklaşık 2 bin 100 dönümlük hububat ekili alan kül oldu (22,23,24).
Ayrıca; 21.07.2015 – Ulukışla’da Elektrik Akımına Kapılan Karga buğday tarlaları ve orman yangınına sebep oldu (25,26) .
27.07.2015’de:Çorum’un merkez Narlık köyünde elektrik tellerine çarpan kuşun kısa devre oluşturmasıyla çıkan yangında 80 dönümlük ekili tarla kül oldu (27) .
05.08.2015’de ise: Konya’nın Beyşehir ilçesinde elektrik tellerine teması sonucu alev alan bir karga anız yangınına neden oldu (28) .
Dünyada ve ülkemizde benzer birçok örneği sıralamak olasıdır.
Yangın(lar)ın nedeni kuşlar mı?
Bir çok iş yeri, tesis, arazi ve orman yangını ekipman arızası (kusurundan) çok insan (ve yönetim) davranışlarının ve uygulamalarının sonucu oluşmaktadır. Bu da eğitimle takviye edilmiş proaktif programlarla önlenmesi anlamına gelir. İş yeri (tesis, arazi ve orman) yangınlarının en yaygın nedenlerini öğrenerek ve basit stratejilerle tesislerinizi, tarlalarımızı ve diğer (orman vb.) sahalarımızı güvenli durumda tutmak olasıdır.
İş yerlerinde en yaygın 5 yangın nedeni (29,30)
1. Hatalı Elektrik
2. Parlayıcı ve Yanıcı Malzemeler
3. İnsan Hatası
4. Genel İhmal
5. Kundaklama
6. Terör
Ne Yapmalı?
Örnekleri verilen yangınlar (kesinlikle) önlenebilir(di). Kamu erişimine sahip işyerleri ve diğer binalardan, ormanlardan, arazilerden sorumlu olanlar doğru davranışlar, yönetmelik ve prosedürler oluşturarak bunları önleyebilirler(di).
Kuşlar Nasıl Korunabilirdi ve Yangın(lar) Nasıl Önlenebilirdi?
Elektrik iletim hattının sahibi/sorumlusu kuruluş veya şirket yöneticileri, işyeri yönetimi, işyeri ve sahanın (gerçek ve uygun yöntemlerle) risk değerlendirmesini tamamlamış ve riskleri kontrol etmek için basit adımlar atmış olsaydı bu yangın(lar) kolaylıkla önlenebilirdi (ve kuşlar ölmezdi).
Yangın başlayabilmesi için üç şeye gereksinim var – bir tutuşturma (ısı) kaynağına, bir yakıt kaynağına (yanabilecek bir şeye) ve oksijene:
• Isıtıcılar, aydınlatma lambaları, çıplak alev, elektrikli ekipmanlar (çıplak elektrik iletim hatları dahil), sigara ve tütün mamullerini tüketenlerin malzemeleri (sigara, kibrit, çakmak vb.), çok sıcak veya kıvılcıma neden olan diğer şeyler (kesme, kaynak, taşlama) gibi tutuşturma kaynakları,
• Kuru ot, çalı, ağaç gibi bitki örtüsü -ahşap, [kuş tüyü!], kağıt, plastik, kauçuk veya köpük, gevşek ambalaj malzemeleri, atık çöp ve mobilya dahil diğer yakıt kaynakları,
• Çevremizdeki hava dahil oksijen kaynakları.
Yangını önleme veya söndürmek içinse, bu üç etmenden en az birini ortadan kaldırmak gerekir.
Ne Yapmamız Gerekir?
İşverenler (ve / veya bina sahipleri / işgalcileri – arazi, tesis, tesisat ve (elektrik) iletim hattı sahipleri veya yöneticileri) yangın güvenliği risk değerlendirmesi yapmalı / yaptırmalı ve bunu güncel tutmalıdır.
Bu iş sağlığı ve güvenliği risk değerlendirmeleri ile aynı yaklaşımı paylaşan ve bir genel risk değerlendirmesinin bir parçası olarak veya ayrı bir egzersiz (çalışma) olarak da gerçekleştirilebilir. Bu doküman ve çalışma; risk değerlendirme bulgularına dayanarak, işverenlerin(ve diğerlerinin) yeterli ve uygun yangın güvenlik önlemlerinin, bir yangın durumunda yaralanma, mal veya can kaybı riskini en aza indirmek için yerinde olduğundan emin olmalarını sağlar.
İş yerinde ve arazide yangın önlemeye yardımcı olmak için, risk değerlendirmesi; bir yangının başlamasına neden olabilecek, yani tutuşturma (ısı veya kıvılcım) kaynakları [elektrik arkı gibi] ve yanabilecek maddeleri [kuşlar dahil] ve risk altında olabilecek insanları belirlemelidir.
Öncelikle riskler(i) belirlenince, bunları kontrol etmek için gerekli önlemler alınabilir. Onlardan tamamen kaçınmanın olası olup olmadığı veya eğer bu olası değilse, risklerin nasıl azaltılabileceği ve yönetilebileceği düşünülmelidir. Ayrıca eğer bir yangın olur ise (o yangının etkisine maruz kalabilecek) insanların nasıl korunabileceği de düşünülmelidir
. • Bir yangın güvenliği risk değerlendirmesi yapınız
Tutuşturma kaynakları ve yanıcı maddeleri ayrı (yerlerde) tutulmalıdır (bulundurulmalıdır). Kazara yangın oluşmasından kaçınılmalıdır, örneğin çöp birikmesinden kaçınılmalıdır (yanabilir).
Yanıcı / patlayıcı maddelerden olabildiğince güvenli bir şekilde kurtulunmalıdır.
Yangınların nasıl saptanacağını, eğer başlar ise insanların hızla nasıl uyarılacağını, örneğin duman alarmları ve yangın alarmları veya zilleri düşünülmelidir.
Yangını hızlı bir şekilde söndürmek için yeterli ve doğru yangın söndürme ekipmanı var mı?
İş yerinin tertipli, düzenli ve temiz olması sağlanmalı, örneğin bir yangını başlatabilecek veya durumunu kötü hale getirebilecek süprüntülerden, toz veya yağlardan, çöp birikmesinden, kuru otlardan kaçınılmalıdır.
(Yüksek Gerilim) Elektrik iletim direklerinin altındaki otlar, çalılar, diğer bitkiler, ekinler (hubat vb.) her yıl (kurumadan) düzenli aralıklarla temizlenmelidir.
(Kapalı iş yerlerinde) Yangın çıkışları ve kaçış yolları açıkça işaretlenmiş ve her zaman engelsiz tutulmalıdır.
Çalışanların (ve yöre insanları) prosedür ve yönetmeliklere uygun, yangın tatbikatları da dahil olmak üzere, eğitim almaları sağlanmalıdır.
Risk değerlendirmeleri (ramak kala, olay, kaza, yangın gibi geçmiş deneyimleri göz önüne alarak) düzenli olarak gözden geçirilmeli ve güncellenmelidir (33) .
Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı “Elektrik Kuvvetli Akım Tesisleri Yönetmeliği”nde (Hava hatlarının denetimi ile ilgili 67. Madde’de) değişiklik yaparak; “İşletme tarafından belirli sürelerde (Öneri: yılda en az iki defa) hava hatları ve direkler, topraklamalar dahil denetlenmeli ve yoklanmalıdır. [Üzerine –leylek, kartal, şahin, atmaca gibi geniş kanatlı- kuş konan veya kuşların yuva yaptığı ya da yapacağı (göç yollarındakiler dahil) direklerde (önceden), kuşların elektrik akımına kapılmaları ve yanmamaları ve doğal yaşamın korunması için etkin önlem alınmalıdır. Direk altlarında kuru ot, çalı, hububat(ekin) olmaması için mücadele edilmelidir. (Bu) Yoklama ve bakımın sonuçları düzenli olarak (kanıtları ile birlikte) kaydedilmelidir “ [ve bu kayıt ve kanıtlar elektronik ortamda bakanlığa iletilmelidir].
Yangınları önlemek ve kuşları korumak için; Elektrik üretim, iletim ve dağıtım kuruluş ve şirketleri (ayrıca) ne yapabilir?
Kontrolleri belirlerken veya mevcut kontroller üzerinde değişiklik yapmayı planlarken aşağıdaki hiyerarşiye uygun olarak risklerin azaltılması düşünülmelidir:
a) Ortadan kaldırma (Ör: Makul olduğu ölçüde; elektrik iletim hatlarını yer altına alma, ),
b) Yerine koyma (Ör: Leylek gibi kuşların yuvalarını iletim hatlarıdan daha yukarıya kaldırmak, uygun yerlere kuşlar için yuva ve konaklama yerleri yapmak –Resim 15 ve 16) ,
c) Mühendislik kontrolleri (Kanatların değebileceği enerjili hatları/yerleri izole etmek, kuş konmaz dikenlerle kaplamak. Merkezdeki fazın üzerini uzun plastik bir malzeme ile kaplamak ve böylece bu iletkeni yalıtılmak. Merkezdeki faz yalıtılarak kuşun elektrik akımına kapılması önlenebilir- Resim 17, 18 ve 19) ,
d) İşaretler/uyarılar ve/veya diğer idari kontroller (YG hatlarının periyodik kontrolleri ve altlarındaki bitki örtüsünü temizlemek),
e) Kişisel koruyucu donanım (?).
Elektrik iletim hatları, direkler ve tesislerden, kuşların zarar görmemesi –kuşların korunması- için çalışanlarını eğitmelidir.
Direklerini “kuşlar için güvenli / kuş dostu” yapmalıdır. Yüksek riskli bölgelerde kuş yaralanmalar veya ölüm önceden nerelerde meydana geldiği araştırılmalıdır…
Ülkedeki resmi kurumlar ve kar amacı gütmeyen kuruluşlar ile işbirliği içinde göçmen kuşları ve habitatı korumak için bölge/yöre halkı(nı) eğitilmeli ve ortaklıklar / projeler oluşturulmalıdır (34) .
Ayrıca orta gerilim ve alçak gerilim tellerinin yuvaya yakın bölümleri izole edilerek, direk başlarına iletkenliği önleyici başlıklar geçirilebilir (6,38) .
Sonuç;
11 Yıldır Göç Etmeyen Leyleğe Eş Geldi
Bayburt’ta, Arpalı beldesindeki Merkez Camisi’nin kubbesindeki yuvasını eşi telef olduktan sonra yörede sert geçen kış mevsimine rağmen 11 yıldır terk etmeyen leyleğe, yeni bir eş geldi (Haberin tarihi:13.11.2013).
Bayburt’un Arpalı beldesindeki Merkez Camisi’nin kubbesindeki yuvasını (elektrik akımına kapılan) eşi telef olduktan sonra yörede sert geçen kış mevsimine rağmen 11 yıldır terk etmeyen leyleğe eş gelmesi, belde halkını sevindirdi. Çareler tükenmez yeter ki sağlıklı ve güvenli yaşayalım (42,43) .
Kaynaklar
1-http://www.uludagsozluk.com/k/ku%C5%9Flar-da-gitti/
2.http://www.haberturk.com/galeri/yasam/421704-esi-donecek-diyegoc-etmiyor/1/4
3.http://www.bik.gov.tr/es-hasreti-gocu-unutturdu-haberi-20493/
4.http://carmencafe.blogcu.com/asik-leylek-goc-etmiyor/13304413
5.http://www.sarkikaraagac.com.tr/haber-6156-akedastan_leylekler_icin_ozel_yuva.html
6.http://www.aydinca.com/avsar-koyu-elektriksiz-kalmiyacak.html
7.http://www.ekodosd.org/index.php/component/content/article/9-uncategorised/53-leylekler-oelmeyecek-avar-elektrksz-kalmayacak
8.http://www.mucadele.com.tr/haber/ilceler/leylekler-olmeyecekavsar-koyu-elektriksiz-kalmayacak/18868
9.http://www.aktifhaber.com/yuksek-gerilim-hattina-konan-kargayangin-cikardi-625034h-p3.htm
10.http://www.avrupa-postasi.com/turkiye/yuksek-gerilim-hattinakonan-karga-yangin-cikardi–h42588.html
11.http://www.bilecikolay.com/haber/5975/2-koyu-magdur-birakanleylekler-telef-oldu.html
12.http://www.aktifhaber.com/elektrik-akimina-kapilan-leylekler-telefoldu-656655h.htm
13.http://www.haberler.com/silifke-de-elektrik-akimina-kapilanleylekler-3915819-haberi/
14.http://ilerigazetem.com/elektrik-teline-takilan-leylek-yangincikardi/8525/
15.http://www.sarkikaraagac.com.tr/haber-4899-leylek_cavundur_ koyunde_yangin_cikardi.html
16.http://www.bilecikolay.com/haber/6063/tahlihsiz-talih-kusu-10- bin-tllik-zarara-yol-acti.html
17.http://www.ect.coop/power-supply/transmission-distribution/snakes-blamed-for-power-outages/60276
18.http://www.wtsp.com/story/news/weird/2015/06/09/hawk-carryingsnake-hits-power-line-causes-outage/28772767/
19.http://www.cumhuriyet.com.tr/haber/turkiye/315911/Karganin_ neden_oldugu_yanginda_500_donum_orman_kul_oldu.html
20.http://www.haberx.com/karga_600_donumluk_araziyi_kul_ etti(17,n,11960441,570).aspx
21.http://kanalelazig.net/2015/07/10/elazigdaki-korkutan-yanginsonrasi-ortaya-cikan-manzara-uzdu/
22.http://www.haberler.com/tarla-yanginina-kus-neden-olmus7533628-haberi/
23.http://www.f5haber.com/tarla-yanginina-kus-neden-olmusfotohaber-1285136/4
24.http://www.songundem.com/haber/15991307/
25.http://www.borhaber.net/ulukisla/ulukisla-da-kargalar-yangincikardi-h17395.html
26.http://www.hurriyet.com.tr/yerel-haberler/nigde-haberleri/elektrikakimina-kapilan-karga-yangina-neden-ol_145428
27.http://corumvizyon.com/2015/mansetler/kus-tellere-carpti-80- donumluk-tarla-kul-oldu
28.http://www.haberturk.com/yerel-haberler/haber/39327217-elektrik-tellerine-temas-ederek-alev-alan-karga-yangincikardi
29.http://www.firexuk.co.uk/news/top-5-common-causes-fireworkplace/
30.http://safety.blr.com/workplace-safety-news/emergency-planningand-response/fire-prevention/8-common-causes-of-workplace-fires/
31.http://www.cms.int/sites/default/files/document/doc_30_electrocution_guidlines_e_0_0.pdf
32.http://www.osman.com.tr/kuskonmaz_plastik.htm
33. http://www.hse.gov.uk/toolbox/fire.htm
34. http://www.pge.com/en/about/environment/pge/stewardship/ birds/index.page
35.http://gazetedokuzeylul.com/?p=8895
36.http://www.inmr.com/birds-threat-lines-threatened-lines/
37.http://www.sages-place.com/2011/03/osprey-nest-babies.html
38.http://www.sages-place.com/2011/03/osprey-nest-babies.html
39.http://www.themodernapprentice.com/electrocution.htm
40.http://www.osprey-watch.org/learn-about-osprey/hazards-tonesting-ospreys/
41.https://wcd.coe.int/com.instranet.InstraServlet?command=com. instranet.CmdBlobGet&InstranetImage=1683316&SecMode=1&DocId= 1646588&Usage=2
42.http://www.haberler.com/11-yildir-goc-etmeyen-leylege-es-geldi5301886-haberi/
43.http://www.posta.com.tr/yasam/HaberDetay/Mecnun-leylek-yenisevgili-buldu-.htm?ArticleID=204481
* Kim. Müh., İş Sağlığı+İşletme Yönetimi Bilim Uzmanı Çalışma Bakanlığı Eski İş Güvenliği Müfettişi (1978-1985) İş Güvenliği Uzmanı (A Sınıfı Sertifikalı) Fişek Enstitüsü Çalışan Çocuklar Bilim ve Eylem Merkezi Vakfı Denetim Kurulu Üyesi
(Tablo ve görsellere PDF üzerinden ulaşabilirsiniz.)