Arzu hayatın yarısıdır, kayıtsızlıksa ölümün(1).
Halil Cibran
‘Biz iş kazalarında öldük, ölmeseydik ne iyiydi’ Atatürk Barajı seyir terasının önüne, bu baraj ve hidroelektrik santralinin (HES) inşaatında ölen işçilerin anısına bir heykel yapılmış. Heykelin üzerindeki kitabe şeklinde bir metal plakada, “Biz iş kazalarında öldük ölmeseydik ne iyiydi” cümlesi yazılı. İş kazası sonucu “öldük”mü? Yoksa “öldürüldük” mü?
HES inşaatlarında 1 Ocak 2011- 1 Mayıs 2012 tarihleri arasında, 18 ayda 48 işçi iş kazası sonucu yaşamını yitirdi(2).Yazılı basında bir araştırma yapıldığında, ne yazık ki; yukarıda belirtilen tarihten önceki ve sonraki yıllarda da onlarca işçinin iş kazası sonucu öl(dürül)düğü görülmektedir(3,4,5,6,7,8,9,10)
Örneğin: Denizli’nin Güney ilçesinde yapımı süren Adıgüzeller-2 Hidroelektrik Santrali baraj şantiyesinde, 11.01. 2014 günü saat 19:00 sıralarında, baraj gövdesinin yapımı esnasında dökülen betonu tutan kalıpların ayrılarak kopması sonucu, bir gün önceden dökülen beton blok ve dökülmekte olan beton harcı 3 işçinin üzerine devrildi. Beton blok ve kalıplar altında kalan işçilerden Emrah Öcalan (22) olay yerinde, Serdal Aykut (22) kaldırıldığı hastanede hayatını kaybetti. İşçilerden Mikail Doğan da ağır yaralandı(11,12).
Bu işçiler öldü mü? Yoksa önceden gerekli/yeterli güvenlik önlemleri alınmadığından dolayı oluşan iş kazası sonucu istemeyerek öld(ürüld)ü mü?
Atatürk barajının seyir terasında olduğu gibi, Denizli’nin Güney ilçesinde Büyük Menderes Nehri üzerinde yapılan ve 30.06.1996’da üretime başlayan Adıgüzel Barajı ve Hidroelektrik Santrali’nin (HES) girişine de bir anı/saygı heykel(i) yapılmış ve üzerine konan kitabede de bu baraj ve HES inşaatında istenmeden öl(dürül)en işçilerin adları yazılmış(15). Oysa bu heykelleri/anıtları yapmaya gerek kalmayabilirdi.
Nasıl ?
Yönetim taahhüdü ve çalışanların katılımı
İş yerlerinde iş sağlığı ve güvenliği (İSG) geliştirilirken iş yeri üst yönetimi kilit bir rol oynar, çünkü kazaları önlemek ve daha iyi bir güvenlik kültürü oluşturmak, hem çalışma süresi hem de finansal girdiler için kaynak gerektirir. Güvenliğe büyük önem veren işverenler (yöneticiler) aynı zamanda çalışanlarının refahına da değer verenlerdir. Yönetimin iş sağlığı ve güvenliğini önemsediğini bir takım araç ve yöntemlerle göstermeleri çalışanlar için önemlidir(16). Örneğin; yöneticiler güvenlik kurallarına kendileri de uymalı, takip etmeli ve tüm çalışanların da bunlara uymasını sağlamalıdır.
Çoğu durumda iş yeri yaralanmaları, güvenlik önlemlerinin alınmamasının doğrudan bir sonucudur. Yöneticilerin İSG konusundaki gerçek taahhüdü ve tutumu, davranış ve eylemlerinde görülebilir.
Birçok kurulu iş yerinde güvenlik önlemlerini sürekli iyileştirme gereğini kabul etmiştir. Her çalışanın, kendilerini ve diğer çalışanlarını olası iş yeri tehlikelerinden korumak için en yüksek güvenlik standartlarına uymasını sağlamak önemlidir.
Şirketlerin çalışanlarını güvenlik konusunda daha fazla eğitmek ve bilgilendirmek için kullandıkları ortak önlemler den biri de iş yerinde İSG posterlerinin (afişlerinin) kullanılmasıdır. Etkili güvenlik posterleri, güvenlik önlemleri ve uygulamaları hakkında canlı ve anlaşılması kolay resimlerden oluşturulabilir veya en iyi güvenlik standartlarının uygulamanın önemini bildiren ifadeler içerebilir
İş sağlığı ve güvenliği posterleri
İşverenler, dikkat çekici yerlerde ve özel prosedürlerin uygulanması gereken alanlarda, çalışanlara ve olası tehlikelerden etkilenebileceklere, uygun güvenlik prosedürlerini hatırlatan işaretler, talimatlar ve/ veya posterler koymalıdır(17).
Kutu 1:
5237 sayılı Türk Ceza Kanunu’nun 178 (1). maddesine göre; “Herkesin gelip geçtiği yerlerde yapılmakta olan işlerden veya bırakılan eşyadan doğan tehlikeyi önlemek için gerekli işaret veya engelleri koymayan, …… kişi, iki aydan altı aya kadar hapis veya adlî para cezası ile cezalandırılır.”
6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu’nun 4,16, ve 17. maddelerine göre de: İşvereni, “mesleki risklerin önlenmesi, eğitim ve bilgi verilmesi dâhil her türlü tedbirin alınması, yeterli bilgi ve talimat verilenler dışındaki çalışanların hayati ve özel tehlike bulunan yerlere girmemesi için gerekli tedbirleri almakla vb. yükümlü kılmıştır.
Eğitim ve öğretim
Eğitim ve öğretim, çalışanları ve yöneticileri iş yerindeki tehlikeler ve bunların kontrolleri hakkında bilgilendirmek için önemli araçlardır. Böylece daha güvenli çalışabilir ve daha üretken olunabilir.
Çalışanların İş Sağlığı ve Güvenliği Eğitimlerinin Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik gereğince verilmesi gereken eğitimler dışında da etkili eğitim ve öğretim sağlanabilir(18).
İş başında eğitim,iş güvenliği sabah söyleşileri ve iş güvenliği posterleri/afişleri ile güvenlik kavramlarını iletmek; tehlikeleri ve bunların kontrollerini anlamak ve iyi iş uygulamalarını teşvik etmede etkili olabilir.
Propaganda, öğretim, eğitim
Başlıca üç tür öğrenim vardır: Propaganda, eğitim ve öğretim.
Propaganda
Levha ve posterler kullanma, film gösterme, konuşmalar yapma, ödüllü yarışmalar düzenleme, güvenlik haftaları yapma vb.dir.
Güvenlik öğretimi
İlkokul sıralarında başlatılabilir ve daha yüksek dereceli okullarda, teknik okul ve yüksek okullarda devam eder. Özel kurslar halinde de verilebilir.
Güvenlik eğitimi
Güvenlik eğitimi değişik kanallardan yapılabilir. Ticari ve teknik okullarda, çıraklık kursları halinde ve iş başında (iş yerinde) yapılabilir.
Genel anlamda propaganda ikna etmeyi, öğretim bilgi vermeyi, eğitim ise hüner kazandırmayı amaçlar. Aralarında kesin bir sınır yoktur ve her üçünün de bilgisel değeri vardır.
Propaganda
Posterler (Afişler)
İş güvenliği posterleri (afişleri) çok çeşitlidir ve her biri iş güvenliğinin geliştirilmesinde değişik yollardan yardımcı olur: Bazıları güldürücüdür, bazıları korkutucudur, bazıları genel öneri cinsindendir, bazıları özel bir işlemdeki özel bir tehlikeyi belirtir.
Posterler aynı zamanda kötü alışkanlıkları kınamak için kullanılabilir, güvenli çalışmanın genel yararlarını açıklar veya bazı noktalar üzerinde ayrıntılı bilgi, öneri ya da talimat verir. Bazen çalışanların (işçilerin) onuruna, kendine olan sevgisine, merak veya mizacına seslenerek etkili olmaya çalışır.
Pozitif poster diye bilinen bir tip posterde önlemin avantajları, negatif poster diye adlandırılan diğerlerinde ise dikkatsizliğin sonuçları belirtilir. Pozitif poster yanlısı olanlar güzel bir örnek verilmesinin, bu örneğin izlenmesi bakımından avantajlı olduğunu kabul ederler. Pozitif posterler özellikle aile problemleri bulunan veya benzeri problemlerin etkilerinde kalanlar için daha büyük değer taşır. Çünkü insanlar böyle zamanlarında moral yönünden desteklenmeye gerekesinme duyarlar. Bundan dolayı da korku doğurabilen negatif posterleri önermezler. Diğer taraftan, negatif posterlerin kullanılmasını tercih edenler çalışanların, posterler kazayı gösteren cinsten olmayınca, etkilenmeyeceklerine inanırlar.
Gerek negatif ve gerekse pozitif posterler, ilgili çalışanın düşünme yapısına (anlayışına) göre seçilmeli ve bu düşünüş biçiminin de endüstriden endüstriye ve ülkeden ülkeye farklı olduğu kabul edilmelidir. Çalışanlar üzerinde sürekli etki yapabilecek posterlerin hazırlanması çok güç bir konudur. Bu güçlüğün yenilmesi için birçok önerilerde bulunulmuştur. Posteri çizecek kişi, belirteceği ayrıntıların doğru olmasını sağlamalı ve posteri inceleyecek bir teknisyen bunun teknik yönden doğru olduğunu kabul etmeli, psikolog da istenilen algının (intibanın) yaratılıp yaratılmadığı hususunda kanısını bildirmelidir
Bazıları posterlerin fotoğraf olarak verilmesini, bazıları da çizimlerle belirtilmesini daha önemli görüp tercih ederler. Fotoğraf halindeki posterler kaza yerini ve civarını olduğu gibi gösterme bakımından avantajlıdır. Çizim şeklindeki posterler ise yalnız dikkatin üzerine çekilmesi gerekli noktayı gösterir. Kaza ile ilgili olmayan diğer ayrıntıları önemsemezler.
Güvenlik posterleri çalışanların (işçilerin) çalışmadan biraz vakit geçirdikleri, iş yeri girişi veya soyunma odaları gibi yerlere asılmalıdır. Yemekhane, kantin, çay ocağı gibi dinlenme yerlerine asılmamalıdır. Çünkü işçiler dinlendikleri yerlerde işi ve iş yerini ilgilendiren hususları hatırlamak ve dolayısıyla bunları hatırlatacak şeyleri görmek istemezler.
Posterlerin yapıştırıldığı/konulduğu çerçeveler göze olumlu şekilde hitap etmeli ve bakımlarına önem verilmelidir. Çekici olarak boyanmalı, iyi cins camla örtülmeli ve iyi ışıklandırılmalıdır. İşçilerin dikkatini çekmek için güvenlikle ilgili genel not ve resimler ya da son olarak meydana gelmiş bulunan kazaya ilişkin durumlar iş sağlığı ve güvenliği (İSG) iletişim panolarında sergilenmelidir. Örneğin, bunlar normal iş sırasında zedelenmiş güvenlik ayakkabıları veya gözlükleri olabilir. İSG iletişim panolarında aynı zamanda ancak birkaç tane değişik poster göstermeli ve bunlar da bir veya iki hafta kalmak üzere, periyodik olarak değiştirilmelidir. Posterlerin her gün değiştirilmelerini de önerenler bulunmaktadır.
Güvenlik posterleri iş güvenliğinin geliştirilmesinde yalnız tamamlayıcı olarak rol oynarlar. İyi harekete geçirmenin, iyi planlamanın, iyi çalışma alışkanlıklarının ve uygun koruyucuların yerlerini tutamazlar. Bununla beraber, çalışanları güvenlik konusunda düşünmeye yönelttiklerinden yararlıdırlar. Ucuza mal olma ve her tarafta, gerek küçük gerekse büyük iş yerlerinde, kullanılma olanakları vardır.
Posterler endüstriyel amaçlar için yararlı olabilir. Örneğin, özel tipte bir koruyucu iyi ayarlanmamışsa (çoğu kez daire testerenin yarık açma bıçağında olduğu gibi) veya güvenliksiz bir çalışma yöntemi izleniyorsa (örneğin, bir yük vincin kancasına yanlış şekilde asılmışsa) uygun talimat verilmekle bu durum düzeltilmelidir. Fakat aynı zamanda, bu gibi durumların düzeltilmesinde uyarıcı rol oynayan posterlerden yararlanılabilir.
Güvenlik posterleri genel bir kuralı da belirtmek için kullanılabilirler. Örneğin, bir fabrikada meydana gelen kazalar mikrop bulaşması ile sonuçlanıyorsa, bu durum, ufak yaralanmaların iş yerindeki ilk yardımcıya gösterilmemesinden ileri gelmektedir. Böyle bir durumla karşılaşan iş yeri yönetimi ilk yardımın önemini belirten posterler sağlayarak bunları bir hafta süre ile iş yerinin çeşitli kısımlarına asmalıdır. Bu posterin yanına ilk yardımı uygulayacak kişinin adı veya yaralanan kimsenin nereye başvuracağını belirten bir not eklenmelidir. Bununla beraber, düzeltilmesi yalnızca yönetimin sorumluluğunda bulunan durumlar için güvenlik posterleri kullanılmamalıdır. Tehlikeli bir pres tezgahına karşı önlem belirten bir poster/afiş kullanılmamalıdır. Çünkü iş yeri yönetimi bu gibi presleri uygun koruyucularla donatarak, onları iyi çalışma koşullarında bulundurmakla yükümlüdür.
Bir iş yerinde asılı güvenlik posterleri bunları kullanmamaktan ileri gelen kazalara karşı iş yerinin sorumluluğunu kaldırmaz(19,20).
İş yeri girişinde hangi poster tercih edilmeli?
Ülkemizde birçok kurumsal firmanın girişinde iş güvenliği farkındalığını oluşturmak amacı ile İSG posterleri/afişleri konulmaktadır. Bunların da düzenli aralıklarla yenilendikleri görülmektedir. 1990’lı yıllarda yapılmış ve aynı iş yeri girişine konulmuş güvenlik posterleri buna örnek olarak verilebilir.
SG posterleri niçin gereklidir? İş yerlerinde güvenlik posterlerinin önemi yedi başlık altında özetlenebilir.
- Yaralanma durumunda işverenin sorumluluğunu azaltmak
Kutu 1: İş sağlığı ve güvenliği kontrol hiyerarşisi
Tehlikeleri ortadan kaldırma ve İş Sağlığı ve Güvenliği (İSG) risklerini azaltma
TS ISO 45001 (Nisan 2018) İş sağlığı ve güvenliği sistemleri – Şartlar ve kullanım kılavuzu’na (m.8.1.2) göre;
Bir kuruluş, aşağıdaki kontrol hiyerarşisini kullanarak tehlikeleri ortadan kaldırmak ve İSG risklerini azaltmak için proses/prosesler oluşturmalı, uygulamalı ve sürekliliğini sağlamalıdır:
- a) tehlikeleri ortadan kaldır,
- b) daha az tehlikeli prosesler, operasyonlar, malzemeler veya ekipman ile ikame et,
- c) mühendislik kontrollerini uygula ve işin yeniden yapılanmasını sağla,
- d) eğitim dahil olmak üzere idari kontrolleri kullan,
- e) yeterli kişisel koruyucu donanım kullan
İş yerinin her yerine yerleştirilen güvenlik afişlerine rağmen, iş kazasını önleme hiyerarşisine göre gerekli yeterlilikte önlemler alınmadığı takdirde, hala iş yerinde kazalar olabilir. Bu kazalar çalışanların ihmali sonucu da ortaya çıkabilir. Böyle bir durumda, şirket pervasız çalışanların yaşadığı yaralanmalardan sorumlu tutulmak istememektedir. Çünkü işverenlerin gerekli her türlü önlemleri almasının zorunlu olduğu gibi, çalışanların da iş yerine güvenlik posterlerinin yerleştirilmesini zorunlu kılan (iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili) kurallara uymaları gerekmektedir.
Kutu 2: Türk Borçlar Kanunu
- Düzenlemelere ve talimata uyma borcu MADDE 399-İşveren, işin görülmesi ve işçilerin iş yerindeki davranışlarıyla ilgili genel düzenlemeler yapabilir ve onlara özel talimat verebilir. İşçiler, bunlara dürüstlük kurallarının gerektirdiği ölçüde uymak zorundadırlar.
Kurum (işveren), bu bilgileri çalışanlara ulaştırmaktan sorumludur ve çalışanların iş yerindeki görevlerini güvenlik açısından iyi bir şekilde yapmalarını göz önünde bulundurmak sorumluluğundadır.
- Çalışanlar arasında güvenlik bilincini artırmak
İş yerinde güvenlik posterleri koyarak güvenlik konularını ciddiye alan bir kuruluş için her çalışan, hem işte hem de evlerinde uygulanacak olan yüksek düzeyde bir güvenlik bilincine sahip olacaktır.
İş yerinde kendilerini güvende hisseden çalışanlar da bu güvenlik hissine sahip olmayanlardan daha mutlu ve sadıklar. Bu nedenle, memnun ve dikkatli çalışanlar daha üretkendir ve hastalık veya iş kazası nedeniyle daha az iş günü kaybı olur. Bütün bunlar daha verimli bir işletme ve satışların artması demektir.
- Şirketin güvenlik konusundaki taahhüdünü gösterin
Bir şirketin güvenlik konusundaki tutumunu, bağlılıklarını ve bu konudaki sözcüğü yayma taahhüdünü gözlemleyerek belirlemek kolaydır.
İş yerinde bu iletişim biçiminin sağlanmasında güvenlik posterlerinin kullanılmasının etkili olduğu kanıtlanmıştır. Özenle tasarlanmış ve yerleştirilmiş posterler, çalışanları güvende tutmak için gösterilen çaba ve özverinin birer göstergesidir. Bunlar şirketin tesislerine girerken veya çıkarken görülen ilk şeyler arasında olmalılar.
Güvenlik posterlerinin doğru kullanımı, çalışanları; yönetimin kendilerini ve “önce güvenlik” anlayşını ilk sıraya koyduklarına ikna etmede iyi bir araç olacaktır.
Güvenlik posterleri, genellikle anlaşılması kolay mesajları taşımak için tasarlanmıştır. Güvenlik posterlerinin ortak özellikleri, basit Türkçe kullanılarak inandırıcı örneklemeleri (açıklamaları) ve mesajları doğrudan iletmeleridir.
Güvenlik posterleri/afişleri tarafından iletilen ortak mesajlar şunları içerebilir:
- Potansiyel tehlikelerle ilgili uyarılar
- Kaza durumunda acil önlemler
- İş yerinde yapılan işlemlerle ilgili güvenlik uygulamaları
- İş yerinde bulunan çalışanlara yararlı olan diğer tüm ilgili bilgiler.
Güvenlik posterleri, işçiler görevlerini yerine getirirken her zaman onları uyarırlar. Herkes meydana gelebilecek en kötü kazaların farkında olur ve bunların nasıl önlenebileceğini öğrenir (bilir).
- Çalışanları motive edin
İyi güvenlik posterlerinin (afişlerinin) bulunduğu bir ortamda çalışanlar, iş yerinde sadece kendi güvenlikleri için değil aynı zamanda iş arkadaşlarının güvenliği için de güvenlik önlemleri almaya teşvik edilecektir. Bu, çalıştıkları sırada her takım üyesinin güvenliğini sağlayacak, çalışanlar arasında birliği teşvik edecektir.
- İş kazası nedeniyle açılan olası davaları azaltarak maliyeti düşürün
İşçilerin yaralanma veya sakat kalmaları ile sonuçlanacak bir iş kazası sonrasında; yapılacak tedavi giderleri, açacakları davalar, kazanacakları tazminatlar nedeniyle harcanacak paralar, güvenlik posterlerine yapılan yatırımlardan her zaman çok daha fazla olacaktır.
Güvenlik posterlerine yapılan yatırım, kaza olasılığını azaltacağından şirket için daha iyi tasarruflara yol açacaktır.
- Kazaları önleme
Bir kazanın meydana gelmesini önlemek, sonuçlarıyla ilgilenmekten daha akıllıcadır. İş güvenği posterlerine yatırım yapmanın maliyeti, bir kazanın olumsuz etkileriyle uğraşmaya harcanacak paranın miktarıyla kıyaslanmayacak kadar daha ucuz ve insancıldır.
Olumlu bir güvenlik kültürü oluşturmaya devam etme kararı verilirse, o zaman bu kararı her departman/ lokasyondaki tüm çalışanlara bildirmenin zamanı gelmiştir. Bu, notlar, e-postalar, posterler veya başka uygun bir yöntem kullanılarak yapılabilir(21).
Sonuç
İş kazası oluşmayacak iş yerleri oluşturmak olasıdır.
Her tehlikenin farkına varılması ve azaltılması için disiplin, özen (çaba) ve destek gerektirir, ancak herkes yapar ve gerekli zamanı ayırırsa, kazasız bir iş yeri mümkündür
Güvenlik posterlerinin kullanımı gerekli ve çok etkili olabilir. Çalışanlara, iş yerinden kaynaklanabilecek olası tehlikelere maruz (sunuk) kalabileceklere ve hatta iş yerindeki ziyaretçilere güvenlik riskleri veya olası tehlikeler olduğunu sürekli hatırlatır. Doğru güvenlik önlemleri alınarak kazalardan kaçınılabilir.
Bu nedenle, güvenlik posterleri iş yerinde yüksek düzeyde bir güvenlik bilinci oluşturmaya yardımcı olur. Bu şekilde herhangi bir iş yerindeki güvenlik kültürünü geliştirirler. “Kayıp zamanlı kazasız bir yıl tamam, ikinci yıla inancımz tam” demek olasıdır.
Önemli ve insancıl olan, çalışanlar öldükten sonra onların anısına anıt dikmek değil, bu işyeri (Örneğin HES) yapılırken ve işletilirken, ölüm ve ağır kaza ile sonuçlanan hiçbir iş kazası olmamıştır posterini asmak ya da anıtını dikmektir.
Kaynaklar
1.https://www.neoldu.com/hikmetli-olum-sozleriolum-ile-ilgili-hadisler-16342h.htm
- https://t24.com.tr/haber/son-18-ayda-hesve-barajlarin-yapimi-ya-da-isletilmesinde-48-iscioldu,202879
3.https://www.haberler.com/artvin-de-barajinsaatinda-is-kazasi-1-olu-2-9622217-haberi/
4.http://www.milliyet.com.tr/artvin-de-barajinsaatinda-is-kazasi-artvin-yerelhaber-2044862/
5.http://www.bartinolay.com/hes-insaatinda-iskazasi-6105.html
6.http://www.haber7.com/genel-olaylar/ haber/1194141-hes-insaatinda-is-kazasi-1-olu
7.https://www.haberler.com/hes-insaatinda-iskazasi-1-olu-6411287-haberi/
8.https://www.aksam.com.tr/guncel/hes-insaatindais-kazasi/haber-301259
9 . https://www.haberturk.com/gundem/ haber/913948-hes-insaatinda-heyelan-can-aldi
10.https://www.evrensel.net/haber/81811/pembelikhes-insaatinda-is-cinayeti
11.https://www.trthaber.com/haber/turkiye/barajinsaatinda-is-kazasi-114916.html
12.https://www.sondakika.com/haber/haber-denizlivaliligi-nden-aciklama-kaliplar-tutmadi-2-5532942/ 12.http://www.aljazeera.com.tr/haber/denizlidebaraj-insaatinda-kazasi
13.https://www.yenisafak.com/gundem/barajinsaatinda-gocuk-faciasi-605661
- http://www.horozmedya.com/guncel-2/ adiguzeller-de-gocuk-2-can-aldi-6482.html
- https://www.enerjiatlasi.com/hidroelektrik/ adiguzel-baraji.html
- https://oshwiki.eu/wiki/Zero_accident_vision
- https://www.business.com/articles/workplaceaccidents-how-to-avoid-them-and-what-to-do-whenthey-happen/
- https://www.osha.gov/shpguidelines/educationtraining.html
- ..,…, Accident Prevention A Workers’ Education Manual, Internatioal Labour Office, Geneva 1961, p.103-107.
- Çiloğlu, Talat.,Milletlerarası Çalışma Teşkilatı Kazalardan Korunma İşçi Eğitim Elkitabı, T.C.Çalışma Bakanlığı, Yakın ve Orta Doğu Çalışma Enstitüsü (YODÇE), Ankara 1979, s.68-70.
- https://www.alsco.com.au/2017/03/benefitssafety-posters/
(Tablo ve görsellere PDF üzerinden ulaşabilirsiniz.)