Genç yaşta bedenlerini makinaların bir parçası haline getiren çocuklar. Hemen hepsini körpe yaşta, ağır koşullar altında çalışmaya iten nedenler aynı. Endüstrileşmenin körüklediği ve bedeli ağır olan olgulardan biri çocuk emeği.
Kalkınmasını tamamlamış zengin ülkelerde, zorunlu 12 yıllık eğitim ve yasal yaptırımlarla artık mazide kalmış bir sorun olarak görülse de, gelişmekte ve hızla endüstrileşmekte olan ülkelerde hala gündemde. Zengin ülkelerin yoksul ülkelerin beyinlerini ithal ederken, onlara ihraç ettikleri önemli bir sorun çocuk emeği.
Ülkemizde de çocuk yaşta çalışma yaşamının ağır yükünü omuzlarında taşıyan, ufacık bedenleri görmek mümkün. Yaşına, çalışma koşullarına ve yasal tanımlamalara bakılmaksızın hepsine çırak denilen bu çocukların varlığını ve yaşadıkları sıkıntıları fark eden ilk sivil toplum örgütü Fişek Enstitüsü. Ve sanayide çalışan çocukları konu alan tek sivil toplum örgütü Fişek Enstitüsü Çalışan Çocuklar Bilim ve Eylem Merkezi Vakfı.
Çalışan Çocuklar, Çalışma Ortamı Dergisi sayesinde 1992 yılından bu yana seslerini duyuruyorlar ve toplumun kendileri ile ilgili farkındalıklarının artmasına şahit oluyorlar.
- sayısını kutladığımız alanındaki en uzun soluklu dergi olan Çalışma Ortamı’nda geçmişten günümüze çalışan çocuklar teması birçok farklı yönden işlendi. Şimdi tarih içinde panaromik bir yolculuk yaparak geçmişten günümüze ışık tutalım.
Bugüne kadar 99 sayısı yayınlanan derginin ilk 30 sayısında çocuk emeği 16 sayıda yer bulmuş. 30 ile 99. sayı arasında ise tam 54 kez çocuk emeği konu olmuş. Çocuk emeği düzenli olarak en çok yer bulan konuların başında gelmiş hep.
ILO’nun IPEC çalışmalarının başladığı yıldır 1992. Fişek Enstitüsü, projelerin ilk destekçileri ve ortaklarındandır. Mayıs 1993 sayısı tamamen çalışan çocuklara ayrılmıştı. Ülkemizde çocuk işçilerin sağlık ve sosyal sorunlarının irdelendiği ilk araştırma, IPEC programının genel çerçevesi, Çin-Hindistan-Brezilya gibi ülkelerden örnekleri bu sayıda görmek mümkündü.
Derginin 14. sayısı ise çalışan çocuklar arasında son derece yaygın olarak görülen sigara alışkanlığını konu etmişti. Sigara kulanımı 2008 yılında Çalışma Bakanlığının İş Sağlığı ve Güvenliği Haftası’nın önemli temalarından biriydi. 1994 yılında bunu konu edinen derginin, toplumu yıllar öncesinden aydınlattığı görülüyor.
Ülkemizde çalışan çocuklar konusunda ilk kapsamlı araştırmayı 1984-86 yılları arasında yapan ve daha sonra ILO’nun desteğiyle 1992-1998 yılları arasında dünyada ilk ve tek sürdürülebilir çalışan çocuklara yönelik sağlık hizmeti sunumu olan ‘Yürüyen Klinik’ projesini Fişek Modeli olarak yaşama geçiren Vakıf, Habitat II’de en iyi uygulamalar sergisinde yer almıştır. Bunu konu edinen yazıları ise Eylül-Ekim 1996 sayısında bulmak mümkün.
Çalışma Ortamı Dergisi’nin çocuk emeği konusuna bakış açısı birkaç başlık altında toplanabilir. Toplumu aydınlatmayı ve öncülük etmeyi ilke edinmiş olan Vakıf’ın, hatlarını tanımlayan çizgiler dergiye de yansıyor. Bu ana hatları özetleyecek olursak:
Ülkemizde çocuk işçilik konusunda yapılan akademik araştırmalar ve çalışmaların sunumu. Çalışan Çocukların Ekonomiye Etkileri: Adana’da Küçük Ölçekli İşletmelerde Çalışan Çocuklarla İlgili Bir Alan Araştırması (O. Nilüfer; Sayı 48), veya Çalışan Çocuklar, Çarpık Gelişen Bedenler (B.Özener; İ.Duyar; Sayı 54) çalışmalarında olduğu gibi.
-Vakfın kendi yürüttüğü çalışmaların gündeme getirilmesi. ILO-IPEC projeleri, yürüyen klinik, genç kız evi, çırak keyfi, çocuk emeği kütüphanesi, çocuk emeği kaynakçası, fotoğraf yarışması ve çocuk emeğinin coğrafya atlası gibi.
-Uluslararası boyutta yer alan ve gündemi oluşturan konuların anlatılması; IPEC çalışmaları, dünya çocuk emeği günleri, ülkelerin uygulamaları, sözleşmeler, konferanslar ve düzenlemeler, çocuk emeği haberleri gibi.
Çalışma Ortamı’nın 16 yıllık serüveninde, hemen her sayıda aralıksız olarak yer alan çocuk emeği ile ilgili yazılarda, Vakıf’ın ‘Gülümseyen Söylem’ olarak adlandırdığı manifestosunun izleri görülüyor. Çocuk emeği ile mücadele konusunda kısa erimde onları bulundukları ortamda korumayı , uzun erimde ise eğitim yoluyla onları çalışma hayatından uzak tutmayı hedeflemiş ve bunu hayata geçirmiş olan Enstitü’nün, yıllar öncesinde gerçekleri ne kadar iyi gördüğünün en önemli kanıtı ise, ILO’nun bu yıl tema olarak eğitimi seçmiş olması.
Derginin varlığı çocuk emeği yayınlarının sürüdürülebilirliği açısından son derece kilit bir role sahip. Bununla birlikte çocuk emeğinin sonlandırılması konusunda geliştirilen bilimsel yöntemleri hayat geçirmek konusunda da son derece başarılı olmuş olan Enstitü’nün, söz ve eylem birlikteliği içinde olduğunun en önemli kanıtıdır Çalışma Ortamı Dergisi.
Bugüne kadar çocuk emeği konusunda en kapsamlı ve öncü sayılan çalışmaları yürüten Vakıf, aynı zamanda bir ‘gözlemevi’ titizliği ile araştırmaları yürütmüştür. Dünya Sağlık Örgütü(WHO-World Health Organisation), Meawards (Middle East Excellence Awards Institute) ile birlikte yürütülen bu çalışmalar sanayi sitelerinde çalışan çocukların durumunu ortaya koymuştur.
Bu yapılan çalışmaların etkisinin artması konusunda derginin varlığı ‘çoğaltan’ etkisi yaratmaktadır. Toplumsal duyarlılığın artırılması noktasında, elde edilen deneyimlerin ve başarıların paylaşılması ve ulaşılan kitlelerin büyümesi çok önemlidir. Bu bakımdan dergiyle birlikte Enstitü’nün vitrinini oluşturan diğer bir araç ise modern bilişim ve iletişim tekniklerinden sağlanan faydadır. Enstitünün internet sitesi de buna hizmet etmektedir. Her yıl yurtiçinden ve yurtdışından yüzbinlerce kişi tarafından ziyaret edilen www.fisek. org.tr sitesi vakfın dış dünyaya açılan en önemli yüzüdür.
‘Çalışan çocuklara toplumumuzun vefa borcu bulunmaktadır’. Yaşıtları olması gerektiği gibi okula giderken, sokakta oynarken, yaşıtları ile eğlenirken, hayatın olanca yükünü omuzlarında taşıyan emekçi çocuklar kendileri ve ailelerin geçimlerini sağlarken bir taraftan da yarattıkları katma değerlerle ülkeyi sırtlarında taşıyorlar ve aynı zamanda yarattıkları üzerinden alınan vergilerle okula giden çocuklara kaynak yaratıyorlar. Bu düşünülecek olursa toplumda yaşayan herkesi bir bakıma bu minik bedenler sırtlıyor. Çocukluklarını yaşayamadan erken yaşta yetişkin olan bu küçük dev adamlara herkesin bir vefa borcu var. Bunun ödenebilmesi için, toplumun bu konuda duyarlılığının arttırılması gerekmektedir. Bu konuda hem bilimsel hem eylemsel çalışmalar yürüterek topluma önderlik eden Vakıf’ın, insanları aydınlatan penceresi olan Çalışma Ortamı Dergisi ile nice 100. sayılara…
(Tablo ve görsellere PDF üzerinden ulaşabilirsiniz.)
* Fişek Enstitüsü Çalışan Çocuklar Bilim ve Eylem Vakfı Gönüllüsü