Beton ve betonarme yapı üretimi, yapı üretimi alanında sanayi devriminin en önemli ürünüdür. Ancak, yapı tasarımı ve uygulamalarındaki bilinçsizlik betonarme yapıların başlıca sorunudur. Çünkü, beton ve betonarme yapı teknikleri zaman içinde büyük bir değişim ve gelişme göstermiştir. Ancak, betonarme yapı tasarımında geliştirilen teknik ve teknoloji, ülkemizde yeterince yakından izlenmiyor, benimsenmiyor. O nedenle, tasarım ve yapı uygulamasındaki bu duyarsızlık insanların can güvenliğini ortadan kaldırıyor. Bu yazıda, betonarme yapıların varolmasıyla ortaya çıkan çevre ve doğaya ilişkin sorunları özetlemeye çalışacağım.
Bilindiği gibi insanoğlunun varlığını sürdürmesi beslenme ve barınma ihtiyacını sağlamasını gerektiriyor. Bu sürecin tarih öncesinde ağaç ve mağaralarda başladığı kabul ediliyor. Ardından, insanoğlunun yeryüzünde yayılması ağaç ve mağara dışında yaşama sürecini başlattı. Bugün insanoğlunun bu becerisini doğayı değiştirme yeteneği ile dile getiriyoruz. İnsanoğlunun bu becerisi kuş ve benzeri bazı hayvanlarda olsa da, yapay çevre oluşturmada aletle başlayıp teknik ve teknolojiyi geliştirmesiyle benzersizdir.
Yeryüzüne yayılan insanoğlunun farklı yapı teknik ve teknoloji çözümlerini kullanması, sanayi devrimiyle değişti. Sanayi devriminin ortaya koyduğu çözümler içinde en yaygın olanı beton ve betonarme oldu. Yeryüzünde yaygın bulunan, ucuz ve kolay elde edilen malzemelerden elde edilen beton ve betonarme yapı üretimi hızla yayıldı. Ne var ki, diğer sanayileşme etkenleriyle birlikte beton ve betonarme yapıların artması öngörülemeyen sonuçlara yol açtı. Gerçi, sanayi devrimi bütün boyutlarıyla beton ve betonarme dışında da kuşkusuz, olumsuz bir sürece neden olmuştu. Bugün başta çevre, sürdürülebilirlik olmak üzere birçok konu bu olumsuzlukların yaşanması ile gündeme geldi.
Betonarme yapılar başta artan nüfusun yerleşim ihtiyacını karşılamak üzere konut üretiminde kullanıldı. Ardından köprü, su yapıları, sanayi üretim tesisi, enerji tesisi gibi birçok yapı türünün yapımında da kullanıldı. Beton ve betonarme yapıların bu kitlesel üretimi ve çevremizi kuşatmasıyla donanan yeryüzü insanlığın önemli bir sorunu oldu. Çünkü, değişen yaşam biçimi bu yapıların güncellenmesine sınırlı ölçüde yanıt veriyor. Özellikle, başlangıçta yapıların ihtiyaca göre değişme ve dönüşme kısıtlarının öngörülememesi, geç fark edilmesi sorunun boyutlarını büyüttü. Beton ve betonarme yapıların geri dönüşümü oldukça pahalı ve enerji tüketimini arttırıcı bir süreç. Arkamıza baktığımız zaman kentleşme ile içinde yaşanamaz hale gelen yapıların dönüşümünün ne kadar olanaksız olduğu besbelli. O nedenle, en azından, bundan sonra üretilecek yapılarla ilgili olarak ne önlem alınacağı ve başka yapı yapım teknik ve teknoloji seçeneklerinin araştırılması gerekiyor. Bu amaçla, yapıların tasarımında modüler koordinasyon ve yapım tekniğinde prefabrikasyon gibi seçenekler bir süredir uygulanır oldu. Buna ek olarak, yapı sistemlerinde ön germe ve art germe gibi sistemler, malzeme üretim kalitesinde erişilen yenilikler sorunların azaltılması bağlamında öngörülüyor.
Ülkemizde kırsaldan kent (!) lere meydana gelen yoğun göç hızlı kentleşmeye, beton ve betonarme yapıların denetimsiz ve bilinçsiz üretimine neden oldu. Ardından kentlerimizde yapıların üç kattan beş kata ve daha sonra oniki kata dönüştürülmesi sürecinde meydana gelen yapı yıkma, yenisini yapma gerçekleşti. Günümüzde yapılan TOKİ yapıları da benzer acelecilikle üretiliyor. Üstelik ülkemizin deprem riski yüksek bir bölgede yer alması, sorunun çevre sorununun da ötesinde yaşamsal bir konu olması gözden kaçıyor.
Sanayi devriminin yarattığı sorunlar sadece beton ve betonarme üretiminden kaynaklanmıyor. Ancak, beton ve betonarme yapıların çevremizin en belirgin fiziksel ögesi olması ve geri dönüşümünün sorunlu oluşu nedeniyle öne çıkıyor. O nedenle, sorun ve çözümleri ana başlıkları şöyle özetlenebilir. Sürdürülebilirlik, yeryüzünde insanoğlunun varoluşunun olmazsa olmazıdır. Karbondioksit salınımı ve küresel ısınmanın kontrol edilmesi gereklidir. Sorunların ülkemizin gündemine yeterince gelmemiş olması, öncelenmemesi üzücüdür. Bu konuda ivedilikle yapılması gereken, önce beton ve betonarme üretimini tasarlayan, girdilerini üreten kurumların ve kamu kurumlarının gündeminin de öncelikli hale getirilmesi sağlanmalıdır.
* Mimar Y. Müh.